Page 59 of 269
PDF/HTML Page 81 of 291
single page version
ज्ञानं स्वयं किल भवन्नपि रज्यते यः ।
गां दोग्धि दुग्धमिव नूनमसौ रसालम् ।।१२-५७।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘यः अज्ञानतः तु रज्यते’’ (यः) je koI mithyAdraShTi jIv (अज्ञानतः तु) mithyA draShTithI ja (रज्यते) karmanI vichitratAmAn potApaNun jANIne ranjAyamAn thAy chhe te, [te jIv kevo chhe?] ‘‘सतृणाभ्यवहारकारी’’ (सतृण) ghAs sahit (अभ्यवहारकारी) AhAr kare chhe. bhAvArtha Am chhe ke jem hAthI anna- ghAs maLelAn ja barAbar jANIne khAy chhe, ghAsano ane annano vivek karato nathI, tem mithyAdraShTi jIv karmanI sAmagrIne potAnI jANe chhe, jIvano ane karmano vivek karato nathI. kevo chhe? ‘‘किल स्वयं ज्ञानं भवन् अपि’’ (किल स्वयं) nishchayathI svarUpamAtranI apekShAe (ज्ञानं भवन् अपि) joke gnAnasvarUp chhe. vaLI jIv kevo chhe? ‘‘असौ नूनम् रसालम् पीत्वा गां दुग्धम् दोग्धि इव’’ (असौ) A chhe je vidyamAn jIv (नूनम्) nishchayathI (रसालम्) shikhanD (पीत्वा) pIne em mAne chhe ke (गां दुग्धम् दोग्धि इव) jANe gAyanun dUdh pIe chhe. shAnAthI? ‘‘दधीक्षुमधुराम्लरसातिगृद्धया’’ (दधीक्षु) shikhanDamAn (मधुराम्लरस) mIThA ane khATA svAdanI (अतिगृद्धया) atishay AsaktithI. bhAvArtha Am chhe ke svAdalampaT thayo thako shikhanD pIe chhe, svAdabhed karato nathI. evun nirbhedapaNun mAne chhe ke jevun gAyanun dUdh pItAn nirbhedapaNun mAnavAmAn Ave chhe. 12 – 57.
अज्ञानात् मृगतृष्णिकां जलधिया धावन्ति पातुं मृगा अज्ञानात्तमसि द्रवन्ति भुजगाध्यासेन रज्जौ जनाः ।
अज्ञानाच्च विकल्पचक्रकरणाद्वातोत्तरङ्गाब्धिवत् शुद्धज्ञानमया अपि स्वयममी कर्त्रीभवंत्याकुलाः ।।१३-५८।।
Page 60 of 269
PDF/HTML Page 82 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अमी स्वयम् शुद्धज्ञानमयाः अपि अज्ञानात् आकुलाः कर्त्रीभवन्ति’’ (अमी) sarva sansArI mithyAdraShTi jIv (स्वयम्) sahajathI (शुद्धज्ञानमयाः) shuddhasvarUp chhe (अपि) topaN (अज्ञानात्) mithyA draShTine lIdhe (आकुलाः) Akulit thatA thakA (कर्त्रीभवन्ति) baLajorIthI ja kartA thAy chhe. shA kAraNathI? ‘‘विकल्पचक्रकरणात्’’ (विकल्प) anek rAgAdinA (चक्र) samUhane (करणात्) karavAthI. konI mAphak? ‘‘वातोत्तरङ्गाब्धिवत्’’ (वात) pavanathI (उत्तरङ्ग) DolatA-UchhaLatA (अब्धिवत्) samudranI mAphak. bhAvArtha Am chhe ke jevI rIte samudra svarUpe nishchaL chhe, pavanathI prerit thaIne UchhaLe chhe ane UchhaLavAno kartA paN thAy chhe, tevI rIte jIvadravya svarUpathI akartA chhe, karmasanyogathI vibhAvarUpe pariName chhe tethI vibhAvapaNAno kartA paN thAy chhe; parantu agnAnathI, svabhAv to nathI. draShTAnta kahe chhe – ‘‘मृगाः मृगतृष्णिकां अज्ञानात् जलधिया पातुं धावन्ति’’ (मृगाः) jem haraNo (मृगतृष्णिकां) mRugajaLane (अज्ञानात्) mithyA bhrAntithI (जलधिया) pANInI buddhie (पातुं धावन्ति) pIvA mATe doDe chhe ane ‘‘जनाः रज्जौ तमसि अज्ञानात् भुजगाध्यासेन द्रवन्ति’’ (जनाः) jem manuShya jIvo (रज्जौ) doraDAmAn (तमसि) andhakAr viShe (अज्ञानात्) bhrAntine lIdhe (भुजगाध्यासेन) sarpanI buddhithI (द्रवन्ति) Dare chhe. 13 – 58.
जानाति हंस इव वाःपयसोर्विशेषम् ।
जानीत एव हि करोति न किञ्चनापि ।।१४-५९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘यः तु परात्मनोः विशेषम् जानाति’’ (यः तु) je koI samyagdraShTi jIv (पर) dravyakarmapinD ane (आत्मनोः) shuddha chaitanyamAtranun (विशेषम्) bhinnapaNun (जानाति) anubhave chhe. shun karIne anubhave chhe? ‘‘ज्ञानात् विवेचकतया’’ (ज्ञानात्) samyaggnAn dvArA (विवेचकतया) lakShaNabhed karIne. tenun vivaraN — shuddha chaitanyamAtra jIvanun lakShaN, achetanapaNun pudgalanun lakShaN; tethI jIv ane pudgal
Page 61 of 269
PDF/HTML Page 83 of 291
single page version
bhinna bhinna chhe evo bhed bhedagnAn kahevAy chhe. draShTAnta kahe chhe — ‘‘वाःपयसोः हंसः इव’’ (वाः) pANI (पयसोः) dUdh (हंसः इव) hansanI mAphak. bhAvArtha Am chhe ke jem hans dUdh-pANI bhinna bhinna kare chhe tem je koI jIv-pudgalane bhinna bhinna anubhave chhe ‘‘सः हि जानीत एव, किञ्चनापि न करोति’’ (सः हि) te jIv (जानीत एव) gnAyak to chhe, (किञ्चनापि) paramANumAtrane paN (न करोति) karato to nathI. kevo chhe gnAnI jIv? ‘‘सः सदा अचलं चैतन्यधातुं अधिरूढः’’ te sadA nishchal chaitanyadhAtumay AtmAnA svarUpamAn draDhatAthI rahyo chhe. 14 – 59.
ज्ञानादेवोल्लसति लवणस्वादभेदव्युदासः ।
क्रोधादेश्च प्रभवति भिदा भिन्दती कर्तृभावम् ।।१५-६०।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ज्ञानात् एव स्वरसविकसन्नित्यचैतन्यधातोः क्रोधादेः च भिदा प्रभवति’’ (ज्ञानात् एव) shuddha svarUpamAtra vastuno anubhav karatAn ja (स्वरस) chetanAsvarUpathI (विकसत्) prakAshamAn chhe, (नित्य) avinashvar chhe, — evun je (चैतन्यधातोः) shuddha jIvasvarUp tenun ane (क्रोधादेः च) samasta ashuddha chetanArUp rAgAdi pariNAmanun (भिदा) bhinnapaNun (प्रभवति) thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke – (prashna) sAmprat (hAlamAn) jIvadravya rAgAdi ashuddha chetanArUpe pariNamyun chhe tyAn to em pratibhAse chhe ke gnAn krodharUp pariNamyun chhe tethI gnAn bhinna, krodh bhinna – evun anubhavavun ghaNun ja kaThaN chhe. uttar Am chhe ke sAche ja kaThaN chhe, parantu vastunun shuddha svarUp vichAratAn bhinnapaNArUp svAd Ave chhe. kevun chhe bhinnapaNun? ‘‘कर्तृभावं भिन्दती’’ (कर्तृभावं) ‘karmano kartA jIv’ evI bhrAnti, tene (भिन्दती) mULathI dUr kare chhe. draShTAnta kahe chhe – ‘‘एव ज्वलनपयसोः औष्ण्यशैत्यव्यवस्था ज्ञानात् उल्लसति’’ (एव) jem (ज्वलन) agni ane (पयसोः) pANInA (औष्ण्य) uShNapaNA ane (शैत्य) shItapaNAno (व्यवस्था) bhed (ज्ञानात्) nijasvarUpagrAhI gnAnathI
Page 62 of 269
PDF/HTML Page 84 of 291
single page version
(उल्लसति) pragaT thAy chhe tem. bhAvArtha Am chhe ke — jem agnisanyogathI pANI Unun karavAmAn Ave chhe, kahevAmAn paN ‘Unun pANI’ em kahevAy chhe, topaN svabhAv vichAratAn uShNapaNun agninun chhe, pANI to svabhAvathI shItaL chhe – Avun bhedagnAn, vichAratAn Upaje chhe. bIjun draShTAnta ‘‘एव लवणस्वादभेदव्युदासः ज्ञानात् उल्लसति’’ (एव) jem (लवण) khAro ras, tenA (स्वादभेद) vyanjanathI bhinnapaNA vaDe ‘khAro lavaNano svabhAv’ evun jANapaNun tenAthI (व्युदासः) ‘vyanjan khArun’ em kahevAtun – jaNAtun te chhUTyun; (Avun) (ज्ञानात्) nij svarUpanA jANapaNA dvArA (उल्लसति) pragaT thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke jem lavaNanA sanyogathI vyanjanano sambhAr karavAmAn Ave chhe tyAn ‘khArun vyanjan’ em kahevAy chhe, jaNAy paN chhe; svarUp vichAratAn khArun lavaN chhe, vyanjan jevun chhe tevun ja chhe. 15 – 60.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘एवं आत्मा आत्मभावस्य कर्ता स्यात्’’ (एवं) sarvathA prakAre (आत्मा) AtmA arthAt jIvadravya (आत्मभावस्य कर्ता स्यात्) potAnA pariNAmano kartA hoy chhe, ‘‘परभावस्य कर्ता न क्वचित् स्यात्’’ (परभावस्य) karmarUp achetan pudgaladravyano (कर्ता क्वचित् न स्यात्) kyArey traNe kALe kartA hoto nathI. kevo chhe AtmA? ‘‘ज्ञानम् अपि आत्मानम् कुर्वन्’’ (ज्ञानम्) shuddha chetanAmAtra pragaTarUp siddha-avasthA (अपि) te-rUp paN (आत्मानम् कुर्वन्) pote tadrUpe pariName chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अज्ञानम् अपि आत्मानम् कुर्वन्’’ (अज्ञानम्) ashuddha chetanArUp vibhAvapariNAm (अपि) te-rUp paN (आत्मानम् कुर्वन्) pote tadrUpe pariName chhe. bhAvArtha Am chhe ke – jIvadravya ashuddha chetanArUp pariName chhe, shuddha chetanArUp pariName chhe, tethI je kALe je chetanArUp pariName chhe te kALe te ja chetanA sAthe vyApya-vyApakarUp chhe, tethI te kALe te ja chetanAnun kartA chhe; topaN pudgalapinDarUp je gnAnAvaraNAdi karma chhe tenI sAthe to vyApya-vyApakarUp nathI, tethI tenun kartA nathI. ‘‘अञ्जसा’’ samastapaNe Avo artha chhe. 16 – 61.
Page 63 of 269
PDF/HTML Page 85 of 291
single page version
आत्मा ज्ञानं स्वयं ज्ञानं ज्ञानादन्यत्करोति किम् ।
परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम् ।।१७-६२।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘आत्मा ज्ञानं करोति’’ (आत्मा) AtmA arthAt chetanadravya (ज्ञानं) chetanAmAtra pariNAm (करोति) kare chhe. kevo hovAthI? ‘‘स्वयं ज्ञानं’’ kAraN ke AtmA pote chetanApariNAmamAtrasvarUp chhe. ‘‘ज्ञानात् अन्यत् करोति किम्’’ (ज्ञानात् अन्यत्) chetanapariNAmathI bhinna je achetan pudgalapariNAmarUp karma tene (किम् करोति) kare chhe shun? arthAt nathI karato, sarvathA nathI karato. ‘‘आत्मा परभावस्य कर्ता अयं व्यवहारिणां मोहः’’ (आत्मा) chetanadravya (परभावस्य कर्ता) gnAnAvaraNAdi karmane kare chhe (अयं) evun jANapaNun, evun kahevun (व्यवहारिणां मोहः) mithyAdraShTi jIvonun agnAn chhe. bhAvArtha Am chhe ke — kahevAmAn em Ave chhe ke gnAnAvaraNAdi karmano kartA jIv chhe, te kahevun paN juThun chhe. 17 – 62.
कस्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशङ्कयैव ।
सङ्कीर्त्यते शृणुत पुद्गलकर्मकर्तृ ।।१८-६३।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘पुद्गलकर्मकर्तृ संकीर्त्यते’’ (पुद्गलकर्म) dravyapinDarUp ATh karmano (कर्तृ) kartA (सङ्कीर्त्यते) jem chhe tem kahe chhe; ‘‘शृणुत’’ sAvadhAn thaIne tame sAmbhaLo. prayojan kahe chhe – ‘एतर्हि तीव्ररयमोहनिवर्हणाय’’ (एतर्हि) A veLA (तीव्ररय) durnivAr uday chhe jeno evun je (मोह) viparIt gnAn tene (निवर्हणाय) mULathI dUr karavA mATe. viparItapaNun shAthI jaNAy chhe? ‘‘इति अभिशङ्कया एव’’ (इति) jevI kare chhe (अभिशङ्कया) AshankA te vaDe (एव) ja. te AshankA kevI chhe? ‘‘यदि जीवः एव पुद्गलकर्म न करोति तर्हि कः तत् कुरुते’’ (यदि) jo (जीवः एव) chetanadravya (पुद्गलकर्म)
Page 64 of 269
PDF/HTML Page 86 of 291
single page version
pinDarUp ATh karmane (न करोति) karatun nathI (तर्हि) to (कः तत् कुरुते) tene koN kare chhe? bhAvArtha Am chhe ke — jIvanA karavAthI gnAnAvaraNAdi karma thAy chhe evI bhrAnti Upaje chhe, tenA prati uttar Am chhe ke pudgaladravya pariNAmI chhe, svayam sahaj ja karmarUp pariName chhe. 18 – 63.
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
यमात्मनस्तस्य स एव कर्ता ।।१९-६४।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘इति खलु पुद्गलस्य परिणामशक्तिः स्थिता’’ (इति) A rIte (खलु) nishchayathI (पुद्गलस्य) mUrta dravyano (परिणामशक्तिः) pariNamanasvarUp svabhAv (स्थिता) anAdinidhan vidyamAn chhe. kevo chhe? ‘‘स्वभावभूता’’ sahajarUp chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अविघ्ना’’ nirvighnarUp chhe. ‘‘तस्यां स्थितायां सः आत्मनः यम् भावं करोति सः तस्य कर्ता भवेत्’’ (तस्यां स्थितायां) te pariNAmashakti hotAn (सः) pudgaladravya (आत्मनः) potAnA achetanadravyasambandhI (यम् भावं करोति) je pariNAmane kare chhe, (सः) pudgaladravya (तस्य कर्ता भवेत्) te pariNAmanun kartA thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke — gnAnAvaraNAdi karmarUpe pudgaladravya pariName chhe ane te bhAvano kartA pudgaladravya thAy chhe. 19 – 64.
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
यं स्वस्य तस्यैव भवेत् स कर्ता ।।२०-६५।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘जीवस्य परिणामशक्तिः स्थिता इति’’ (जीवस्य)
Page 65 of 269
PDF/HTML Page 87 of 291
single page version
jIvavastunI arthAt chetanadravyanI (परिणामशक्तिः) pariNAmashakti arthAt pariNamanarUp sAmarthya (स्थिता) anAdithI vidyamAn chhe – (इति) evun dravyanun sahaj chhe. ‘‘स्वभावभूता’’ je shakti (स्वभावभूता) sahajarUp chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘निरन्तराया’’ pravAharUp chhe, ek samayamAtra khanD nathI. ‘तस्यां स्थितायां’’ te pariNAmashakti hotAn ‘‘सः स्वस्य यं भावं करोति’’ (सः) jIvavastu (स्वस्य) potAsambandhI (यं भावं) je koI shuddhachetanArUp ashuddhachetanArUp pariNAmane (करोति) kare chhe ‘‘तस्य एव सः कर्ता भवेत्’’ (तस्य) te pariNAmanI (एव) nishchayathI (सः) jIvavastu (कर्ता) karaNashIl (भवेत्) thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke jIvadravyanI anAdinidhan pariNamanashakti chhe. 20 – 65.
khanDAnvay sahit artha — ahIn koI prashna kare chhe ‘‘ज्ञानिनः ज्ञानमयः एव भावः कुतः भवेत् पुनः न अन्यः’’ (ज्ञानिनः) samyagdraShTine (ज्ञानमयः एव भावः) bhedavignAnasvarUp pariNAm (कुतः भवेत्) kyA kAraNathI hoy chhe, (न पुनः अन्यः) agnAnarUp nathI hoto? bhAvArtha Am chhe ke samyagdraShTi jIv karmanA udayane bhogavatAn vichitra rAgAdirUp pariName chhe tyAn gnAnabhAvano kartA chhe, ane (tene) gnAnabhAv chhe, agnAnabhAv nathI; — te kevI rIte chhe em koI pUchhe chhe. ‘‘अयम् सर्वः अज्ञानिनः अज्ञानमयः कुतः न अन्यः’’ (अयम्) pariNAm – (सर्वः) badhuy pariNaman (अज्ञानिनः) mithyAdraShTine (अज्ञानमयः) ashuddha chetanArUp — bandhanun kAraN — hoy chhe. (कुतः) koI prashna kare chhe — Am chhe te kaI rIte chhe, (न अन्यः) gnAnajAtinun kem nathI hotun? bhAvArtha Am chhe ke mithyAdraShTinA je koI pariNAm hoy chhe te bandhanun kAraN chhe. 21 – 66.
Page 66 of 269
PDF/HTML Page 88 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘हि ज्ञानिनः सर्वे भावाः ज्ञाननिर्वृत्ताः भवन्ति’’ (हि) nishchayathI (ज्ञानिनः) samyagdraShTine (सर्वे भावाः) jeTalA pariNAm chhe te badhA (ज्ञाननिर्वृत्ताः भवन्ति) gnAnasvarUp hoy chhe. bhAvArtha Am chhe ke samyagdraShTinun dravya shuddhatvarUp pariNamyun chhe tethI samyagdraShTino je koI pariNAm hoy chhe te gnAnamay shuddhatvajAtirUp hoy chhe, karmano abandhak hoy chhe. ‘‘तु ते सर्वे अपि अज्ञानिनः अज्ञाननिर्वृत्ताः भवन्ति’’ (तु) Am paN chhe ke (ते) jeTalA pariNAm (सर्वे अपि) shubhopayogarUp athavA ashubhopayogarUp chhe te badhA (अज्ञानिनः) mithyAdraShTine (अज्ञाननिर्वृत्ताः) ashuddhatvathI nIpajyA chhe, (भवन्ति) vidyamAn chhe. bhAvArtha Am chhe ke – samyagdraShTi jIvanI ane mithyAdraShTi jIvanI kriyA to ekasarakhI chhe, kriyAsambandhI viShay-kaShAy paN ekasarakhA chhe, parantu dravyano pariNamanabhed chhe. vivaraN – samyagdraShTinun dravya shuddhatvarUp pariNamyun chhe tethI je koI pariNAm buddhipUrvak anubhavarUp chhe athavA vichArarUp chhe athavA vratakriyArUp chhe athavA bhogAbhilASharUp chhe athavA chAritramohanA udaye krodh, mAn, mAyA, lobharUp chhe te saghaLAy pariNAm gnAnajAtimAn ghaTe chhe, kem ke je koI pariNAm chhe te samvar- nirjarAnun kAraN chhe; — evo ja koI dravyapariNamanano visheSh chhe. mithyAdraShTinun dravya ashuddharUp pariNamyun chhe, tethI je koI mithyAdraShTinA pariNAm te anubhavarUp to hotA ja nathI; tethI sUtra-siddhAntanA pATharUp chhe athavA vrat-tapashcharaNarUp chhe athavA dAn, pUjA, dayA, shIlarUp chhe athavA bhogAbhilASharUp chhe athavA krodh, mAn, mAyA, lobharUp chhe, – AvA saghaLA pariNAm agnAnajAtinA chhe, kem ke bandhanun kAraN chhe, samvar-nirjarAnun kAraN nathI; — dravyano evo ja pariNamanavisheSh chhe. 22-67.
khanDAnvay sahit artha — em kahyun chhe ke samyagdraShTi jIvanI ane mithyAdraShTi jIvanI bAhya kriyA to ekasarakhI chhe parantu dravyano pariNamanavisheSh chhe, te visheShanA anusAr darshAve chhe, sarvathA to pratyakSha gnAnagochar chhe. ‘‘अज्ञानी
Page 67 of 269
PDF/HTML Page 89 of 291
single page version
द्रव्यकर्मनिमित्तानां भावानाम् हेतुताम् एति’’ (अज्ञानी) mithyAdraShTi jIv, (द्रव्यकर्म) je dhArApravAharUp nirantar bandhAy chhe – pudgaladravyanA paryAyarUp kArmaNavargaNA gnAnAvaraNAdi karmapinDarUp bandhAy chhe, jIvanA pradesho sAthe ekakShetrAvagAhI chhe, paraspar bandhya-bandhakabhAv paN chhe, — temanAn (निमित्तानां) bAhya kAraNarUp chhe (भावानाम्) mithyAdraShTinA mithyAtva-rAg-dveSharUp je ashuddha pariNAm, [bhAvArtha Am chhe ke – jem kaLasharUpe mRuttikA pariName chhe, jem kumbhAranA pariNAm tenun bAhya nimitta kAraN chhe, vyApya-vyApyakarUp nathI tem gnAnAvaraNAdik karmapinDarUp pudgaladravya svayam vyApya-vyApyakarUp chhe, topaN jIvanA ashuddha chetanArUp moh- rAg-dveShAdi pariNAm bAhya nimittakAraN chhe, vyApya-vyApyakarUp to nathI.] te pariNAmonA
jANashe ke ‘jIvadravya to shuddha chhe, upachAramAtra karmabandhanun kAraN thAy chhe,’ parantu em to nathI. pote svayam moh-rAg-dveSh — ashuddhachetanApariNAmarUp pariName chhe tethI karmanun kAraN chhe. mithyAdraShTi jIv ashuddharUp je rIte pariName chhe te kahe chhe — ‘‘अज्ञानमयभावानाम् भूमिकाः प्राप्य’’ (अज्ञानमय) mithyAtvajAtirUp chhe (भावानाम्) karmanA udayanI avasthA temanI, (भूमिकाः) jene pAmatAn ashuddha pariNAm thAy chhe evI sangatine (प्राप्य) pAmI mithyAdraShTi jIv ashuddha pariNAmarUpe pariName chhe. bhAvArtha Am chhe ke — dravyakarma anek prakAranun chhe, teno uday anek prakArano chhe. ek karma evun chhe jenA udaye sharIr thAy chhe, ek karma evun chhe jenA udaye man- vachan-kAy thAy chhe, ek karma evun chhe jenA udaye sukh-dukh thAy chhe. Am anek prakAranAn karmono uday hotAn mithyAdraShTi jIv karmanA udayane potArUp anubhave chhe, tenAthI rAg-dveSh-mohapariNAm thAy chhe, temanAthI nUtan karmabandh thAy chhe. tethI mithyAdraShTi jIv ashuddha chetan pariNAmano kartA chhe. jethI mithyAdraShTi jIvane shuddha svarUpano anubhav nathI tethI karmanA uday-kAryane potArUp anubhave chhe. jem mithyAdraShTine karmano uday chhe tem ja samyagdraShTine paN chhe; parantu samyagdraShTi jIvane shuddha svarUpano anubhav chhe tethI karmanA udayane karmajAtirUp anubhave chhe, potAne shuddhasvarUp anubhave chhe; tethI karmanA udayamAn ranjit thato nathI, tethI moh-rAg-dveSharUp pariNamato nathI, tethI karmabandh thato nathI. tethI samyagdraShTi ashuddha pariNAmano kartA nathI. — Avo visheSh chhe. 23
Page 68 of 269
PDF/HTML Page 90 of 291
single page version
स्वरूपगुप्ता निवसन्ति नित्यम् ।
स्त एव साक्षादमृतं पिबन्ति ।।२४-६९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ये एव नित्यम् स्वरूपगुप्ताः निवसन्ति ते एव साक्षात् अमृतं पिबन्ति’’ (ये एव) je koI jIv (नित्यम्) nirantar (स्वरूप) shuddha chaitanyamAtra vastumAn (गुप्ताः) tanmay thayA chhe — (निवसन्ति) evA thaIne rahe chhe (ते एव) te ja jIvo (साक्षात् अमृतं) atIndriy sukhano (पिबन्ति) AsvAd kare chhe. shun karIne? ‘‘नयपक्षपातं मुक्त्वा’’ (नय) dravya-paryAyarUp vikalpabuddhi tenA (पक्षपातं) ek pakSharUp angIkArane (मुक्त्वा) chhoDIne. kevA chhe te jIv? ‘‘विकल्पजालच्युतशान्तचित्ताः’’ (विकल्पजाल) ek sattvano anekarUp vichAr tenAthI (च्युत) rahit thayun chhe (शान्तचित्ताः) nirvikalpa samAdhAnarUp man jemanun, evA chhe. bhAvArtha Am chhe ke – ek sattvarUp vastu chhe tene, dravya-guN-paryAyarUp, utpAd-vyay-dhrauvyarUp vichAratAn vikalpa thAy chhe, te vikalpa thatAn man AkuL thAy chhe, AkuLatA dukh chhe; tethI vastumAtra anubhavatAn vikalpa maTe chhe, vikalpa maTatAn AkuLatA maTe chhe, AkuLatA maTatAn dukh maTe chhe. tethI anubhavashIl jIv param sukhI chhe. 24 – 69.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२५-७०।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘चिति द्वयोः इति द्वौ पक्षपातौ’’ (चिति)
Page 69 of 269
PDF/HTML Page 91 of 291
single page version
chaitanyamAtra vastumAn (द्वयोः) dravyArthik-paryAyArthik — be nayonA (इति) Am (द्वौ पक्षपातौ) banne pakShapAt chhe. ‘‘एकस्य बद्धः तथा अपरस्य न’’ (एकस्य) ashuddha paryAyamAtragrAhak gnAnano pakSha karatAn (बद्धः) jIvadravya bandhAyun chhe; [bhAvArtha Am chhe ke – jIvadravya anAdithI karmasanyog sAthe ekaparyAyarUp chAlyun Avyun chhe, vibhAvarUp pariNamyun chhe – em ek bandhaparyAyane angIkAr karIe, dravyasvarUpano pakSha na karIe, to jIv bandhAyo chhe; ek pakSha A rIte chhe;] (तथा) bIjo pakSha — (अपरस्य) dravyArthikanayano pakSha karatAn (न) bandhAyo nathI. bhAvArtha Am chhe ke — jIvadravya anAdinidhan chetanAlakShaN chhe, Am dravyamAtrano pakSha karatAn jIvadravya bandhAyun to nathI, sadA potAnA svarUpe chhe; kem ke koI paN dravya koI anya dravya-guN- paryAyarUpe pariNamatun nathI, badhay dravyo potAnA svarUpe pariName chhe. ‘‘यः तत्त्ववेदी’’ je koI shuddha chetanAmAtra jIvanA svarUpano anubhavanashIl chhe jIv, ‘‘च्युतपक्षपातः’’ te jIv pakShapAtathI rahit chhe. bhAvArtha Am chhe ke – ek vastunI anekarUp kalpanA karavAmAn Ave chhe tenun nAm pakShapAt kahevAy chhe, tethI vastumAtrano svAd AvatAn kalpanAbuddhi sahaj ja maTe chhe. ‘‘तस्य चित् चित् एव अस्ति’’ (तस्य) shuddha svarUpane anubhave chhe tene ‘(चित्) chaitanyavastu (चित् एव अस्ति) chetanAmAtra vastu chhe’ evo pratyakShapaNe svAd Ave chhe. 25 – 70*
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२६-७१।।
artha — jIv mUDh (mohI) chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv mUDh (mohI) nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be
* ahInthI have pachhInA 26 thI 44 sudhInA shloko 25 mA shlokanI sAthe maLatA chhe, tethI pt.. shrI rAjamallajIe te shlokono ‘‘khanDAnvay sahit artha’’ karyo nathI. mUL shloko, temano artha tathA bhAvArtha gujarAtI samayasAramAnthI ahIn ApavAmAn AvyA chhe.
Page 70 of 269
PDF/HTML Page 92 of 291
single page version
pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe (arthAt tene chitsvarUp jIv jevo chhe tevo nirantar anubhavAy chhe). 26 – 71.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२७-७२।।
artha – jIv rAgI chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv rAgI nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 27 – 72.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२८-७३।।
artha – jIv dveShI chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv dveShI nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 28 – 73.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।२९-७४।।
Page 71 of 269
PDF/HTML Page 93 of 291
single page version
artha – jIv kartA chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv kartA nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 29 – 74.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३०-७५।।
artha – jIv bhoktA chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv bhoktA nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 30 – 75.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३१-७६।।
artha – jIv jIv chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv jIv nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 31 – 76.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३२-७७।।
Page 72 of 269
PDF/HTML Page 94 of 291
single page version
artha – jIv sUkShma chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv sUkShma nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattva - vedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 32 – 77.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३३-७८।।
artha — jIv hetu (kAraN) chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv hetu (kAraN) nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 33 – 78.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३४-७९।।
artha — jIv kArya chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv kArya nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattva - vedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 34 – 79.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
Page 73 of 269
PDF/HTML Page 95 of 291
single page version
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३५-८०।।
artha — jIv bhAv chhe (arthAt bhAvarUp chhe) evo ek nayano pakSha chhe ane jIv bhAv nathI (arthAt abhAvarUp chhe) evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 35 – 80.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३६-८१।।
artha – jIv ek chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv ek nathI (-anek chhe) evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 36 – 81.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३७-८२।।
artha – jIv sAnta (-anta sahit) chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv sAnta nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 37 – 82.
Page 74 of 269
PDF/HTML Page 96 of 291
single page version
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३८-८३।।
artha — jIv nitya chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv nitya nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 38 – 83.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।३९-८४।।
artha — jIv vAchya (arthAt vachanathI kahI shakAy evo) chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv vAchya( – vachanagochar) nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 39 – 84.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४०-८५।।
artha — jIv nAnArUp chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv nAnArUp nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je
Page 75 of 269
PDF/HTML Page 97 of 291
single page version
tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 40 – 85.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४१-८६।।
artha — jIv chetya (chetAvAyogya) chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv chetya nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 41 – 86.
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४२-८७।।
artha — jIv drashya (-dekhAvAyogya) chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv drashya nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 42 – 87.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४३-८८।।
Page 76 of 269
PDF/HTML Page 98 of 291
single page version
artha – jIv vedya (-vedAvAyogya, jaNAvAyogya) chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv vedya nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe. 43 – 88.
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।४४-८९।।
artha — jIv ‘bhAt’ (prakAshamAn arthAt vartamAn pratyakSha) chhe evo ek nayano pakSha chhe ane jIv ‘bhAt’ nathI evo bIjA nayano pakSha chhe; Am chitsvarUp jIv viShe be nayonA be pakShapAt chhe. je tattvavedI pakShapAtarahit chhe tene nirantar chitsvarUp jIv chitsvarUp ja chhe (arthAt tene chitsvarUp jIv jevo chhe tevo nirantar anubhavAy chhe).
bhAvArtha — baddha abaddha, mUDh amUDh, rAgI arAgI, dveShI adveShI, kartA akartA, bhoktA abhoktA, jIv ajIv, sUkShma sthUl, kAraN akAraN, kArya akArya, bhAv abhAv, ek anek, sAnta ananta, nitya anitya, vAchya avAchya, nAnA anAnA, chetya achetya, drashya adrashya, vedya avedya, bhAt abhAt ityAdi nayonA pakShapAt chhe. je puruSh nayonA kathan anusAr yathAyogya vivakShApUrvak tattvano – vastusvarUpano nirNay karIne nayonA pakShapAtane chhoDe chhe te puruShane chitsvarUp jIvano chitsvarUpe anubhav thAy chhe.
jIvamAn anek sAdhAraN dharmo chhe parantu chitsvabhAv teno pragaT anubhavagochar asAdhAraN dharma chhe tethI tene mukhya karIne ahIn jIvane chitsvarUp kahyo chhe. 44 – 89.
मेवं व्यतीत्य महतीं नयपक्षकक्षाम् ।
स्वं भावमेकमुपयात्यनुभूतिमात्रम् ।।४५-९०।।
Page 77 of 269
PDF/HTML Page 99 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘एवं (सः तत्त्ववेदी) एकम् स्वं भावम् उपयाति’’ (एवं) pUrvokta prakAre (सः) samyagdraShTi jIv — (तत्त्ववेदी) shuddhasvarUpano anubhavashIl — (एकम् स्वं भावम् उपयाति) ek shuddhasvarUp chidrUp AtmAne AsvAde chhe. kevo chhe AtmA? ‘‘अन्तः बहिः समरसैकरसस्वभावं’’ (अन्तः) andar ane (बहिः) bahAr (समरस) tulyarUp evI (एकरस) chetanashakti te chhe (स्वभावं) sahaj rUp jenun evo chhe. shun karIne shuddhasvarUp pAme chhe? ‘‘नयपक्षकक्षाम् व्यतीत्य’’ (नय) dravyArthik paryAyArthik bhed, teno (पक्ष) angIkAr, teno (कक्षाम्) samUh chhe – ananta nayavikalpo chhe, temane (व्यतीत्य) dUrathI ja chhoDIne. bhAvArtha Am chhe ke – anubhav nirvikalpa chhe, te anubhavakALe samasta vikalpo chhUTI jAy chhe. (nayapakShakakShA) kevI chhe? ‘‘महतीं’’ jeTalA bAhya-abhyantar buddhinA vikalpo teTalA ja nayabhed, evI chhe. vaLI kevI chhe? ‘‘स्वेच्छासमुच्छलदनल्पविकल्पजालाम्’’ (स्वेच्छा) vinA upajAvye ja (समुच्छलत्) Upaje chhe evI je (अनल्प) ati ghaNI (विकल्प) nirbhed vastumAn bhedakalpanA, teno (जालाम्) samUh chhe jemAn evI chhe. kevun chhe AtmasvarUp? ‘‘अनुभूतिमात्रम्’’ atIndriy sukhasvarUp chhe. 45 – 90.
पुष्क लोच्चलविकल्पवीचिभिः ।
कृत्स्नमस्यति तदस्मि चिन्महः ।।४६-९१।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तत् चिन्महः अस्मि’’ hun evA gnAnapunjarUp chhun ke ‘‘यस्य विस्फु रणम्’’ jeno prakAshamAtra thatAn ‘‘इदम् कृत्स्नम् इन्द्रजालम् तत्क्षणं एव अस्यति’’ (इदम्) vidyamAn anek nayavikalpa (कृत्स्नम्) ke je ati ghaNA chhe, (इन्द्रजालम्) indrajAL chhe arthAt jUThA chhe, parantu vidyamAn chhe te (तत्क्षणं) je kALe shuddha chidrUp anubhav thAy chhe te ja kALe (एव) nishchayathI (अस्यति) vinaShTa thaI jAy chhe. bhAvArtha Am chhe – jem sUryano prakAsh thatAn andhakAr phATI jAy chhe tem shuddha chaitanyamAtrano anubhav thatAn jeTalA vikalpo te badhAy maTe chhe — evI shuddha chaitanyavastu chhe te mAro svabhAv; anya samasta karmanI upAdhi chhe. kevI chhe indrajAL? ‘‘पुष्कलोच्चल-
Page 78 of 269
PDF/HTML Page 100 of 291
single page version
विकल्पवीचिभिः उच्छलत्’’ (पुष्कल) ati ghaNI, (उच्चल) ati sthUl evI je (विकल्प) bhedakalpanA, evI je (वीचिभिः) tarangAvalI tenA vaDe (उच्छलत्) AkulatArUp chhe; tethI hey chhe, upAdey nathI. 46 – 91.
भावभावपरमार्थतयैकम् ।
चेतये समयसारमपारम् ।।४७-९२।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘समयसारम् चेतये’’ samayasArano arthAt shuddha chaitanyano anubhav karavo kAryasiddhi chhe. kevo chhe? ‘‘अपारम्’’ anAdi-ananta chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘एकम्’’ shuddhasvarUp chhe. shA vaDe shuddhasvarUp chhe? ‘‘चित्स्वभावभरभावितभावा- भावभावपरमार्थतया एकम्’’ (चित्स्वभाव) gnAnaguN teno (भर) arthagrahaNavyApAr tenA vaDe (भावित) thAy chhe (भाव) utpAd (अभाव) vinAsh (भाव) dhrauvya evA traN bhed, temanA vaDe (परमार्थतया एकम्) sAdhyun chhe ek astitva jenun. shun karIne? ‘‘समस्तां बन्धपद्धतिम् अपास्य’’ (समस्तां) jeTalI asankhyAt lokamAtra bhedarUp chhe (बन्धपद्धतिम्) gnAnAvaraNAdi karmabandharachanA tenun (अपास्य) mamatva chhoDIne. bhAvArtha Am chhe ke – shuddhasvarUpano anubhav thatAn jem nayavikalpo maTe chhe tem samasta karmanA udaye jeTalA bhAv chhe te paN avashya maTe chhe evo svabhAv chhe. 47 – 92.
आक्रामन्नविकल्पभावमचलं पक्षैर्नयानां विना सारो यः समयस्य भाति निभृतैरास्वाद्यमानः स्वयम् ।
विज्ञानैकरसः स एष भगवान्पुण्यः पुराणः पुमान् ज्ञानं दर्शनमप्ययं किमथवा यत्किञ्चनैकोऽप्ययम् ।।४८-९३।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘यः समयस्य सारः भाति’’ (यः) je (समयस्य सारः)