Page 39 of 269
PDF/HTML Page 61 of 291
single page version
kare chhe evA (कोलाहलेन किम्) je jUThA vikalpo temanAthI shun? tenun vivaraN — koI mithyAdraShTi jIv sharIrane jIv kahe chhe, koI mithyAdraShTi jIv ATh karmone jIv kahe chhe, koI mithyAdraShTi jIv rAgAdi sUkShma adhyavasAyane jIv kahe chhe — ityAdirUpe anek prakAranA bahu vikalpo kare chhe. he jIv! te badhAy vikalpo chhoD, kem ke te jUThA chhe. ‘‘निभृतः सन् स्वयं एकम् पश्य’’ (निभृतः) ekAgrarUp (सन्) thato thako (एकम्) shuddha chidrUpamAtrano (स्वयम्) svasamvedanapratyakShapaNe (पश्य) anubhav kar. ‘‘षण्मासम्’’ viparItapaNun je rIte chhUTe te rIte chhoDIne. ‘‘अपि’’ vAramvAr bahu shun kahevun? Avo anubhav karatAn svarUpaprApti chhe, te ja kahe chhe — ‘‘ननु हृदयसरसि पुंसः अनुपलब्धिः किम् भाति’’ (ननु) he jIv! (हृदयसरसि) manarUpI sarovaramAn chhe (पुंसः) je jIvadravya tenI (अनुपलब्धिः) aprApti (किं भाति) shobhe chhe shun? bhAvArtha Am chhe ke shuddha svarUpano anubhav karatAn svarUpanI prApti na thAy em to nathI; ‘‘च उपलब्धिः’’ (च) chhe to em ja chhe ke (उपलब्धिः) avashya prApti thAy chhe. kevun chhe jIvadravya? ‘‘पुद्गलात् भिन्नधाम्नः’’ (पुद्गलात्) dravyakarma-bhAvakarma-nokarmathI (भिन्नधाम्नः) bhinna chhe — chetanarUp chhe — tejapunj jeno, evun chhe. 2 – 34.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अयम् जीवः इयान्’’ (अयम्) vidyamAn chhe evun (जीवः) chetanadravya (इयान्) ATalun ja chhe. kevun chhe? ‘‘चिच्छक्तिव्याप्तसर्वस्वसारः’’ (चित्-शक्ति) chetanAmAtra sAthe (व्याप्त) maLelA chhe (सर्वस्वसारः) darshan, gnAn, chAritra, sukh, vIrya ityAdi anant guNo jenA evun chhe. ‘‘अमी सर्वे अपि पौद्गलिकाः भावाः अतः अतिरिक्ताः’’ (अमी) vidyamAn chhe evA, (सर्वे अपि) dravyakarma-bhAvakarma- nokarmarUp jeTalA chhe te badhA, (पौद्गलिकाः) achetan pudgaladravyathI UpajyA chhe evA (भावाः) ashuddha rAgAdirUp samasta vibhAvapariNAmo (अतः) shuddhachetanAmAtra jIvavastuthI (अतिरिक्ताः) atyant bhinna chhe. AvA gnAnanun nAm anubhav kahevAy chhe. 3 – 35.
Page 40 of 269
PDF/HTML Page 62 of 291
single page version
स्फु टतरमवगाह्य स्वं च चिच्छक्तिमात्रम् ।
कलयतु परमात्मात्मानमात्मन्यनन्तम् ।।४-३६।।✽
khanDAnvay sahit artha — ‘‘आत्मा आत्मनि इमम् आत्मानम् कलयतु’’ (आत्मा) AtmA arthAt jIvadravya (आत्मनि) potAmAn (इमम् आत्मानम्) potAne (कलयतु) nirantar anubhavo. kevo chhe anubhavayogya AtmA? ‘‘विश्वस्य साक्षात् उपरि चरन्तं’’ (विश्वस्य) samasta trailokyamAn (उपरि चरन्तं) sarvotkRuShTa chhe, upAdey chhe — (साक्षात्) evo ja chhe, vadhArIne nathI kahetA. vaLI kevo chhe? ‘‘चारु’’ sukhasvarUp chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘परम्’’ shuddhasvarUp chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अनन्तम्’’ shAshvat chhe. have je rIte anubhav thAy chhe te ja kahe chhe — ‘‘चिच्छक्तिरिक्तं सकलम् अपि अह्नाय विहाय’’ (चित्-शक्तिरिक्तं) gnAnaguNathI shUnya evAn (सकलम् अपि) samasta dravyakarma-bhAvakarma-nokarmone (अह्नाय) mULathI (विहाय) chhoDIne. bhAvArtha Am chhe ke jeTalI koI karmajAti chhe te samasta hey chhe, temAn koI karma upAdey nathI. vaLI anubhav je rIte thAy chhe te kahe chhe — ‘‘चिच्छक्तिमात्रम् स्वं च स्फु टतरम् अवगाह्य’’ (चित्-शक्तिमात्रम्) gnAnaguN te ja chhe svarUp jenun evA (स्वं च) potAne (स्फु टतरम्) pratyakShapaNe (अवगाह्य) AsvAdIne. bhAvArtha Am chhe ke jeTalA vibhAvapariNAmo chhe te badhAy jIvanA nathI, shuddha chaitanyamAtra jIv chhe evo anubhav kartavya chhe. 4 – 36.
भिन्ना भावाः सर्व एवास्य पुंसः ।
नो द्रष्टाः स्युद्रर्ष्टमेकं परं स्यात् ।।५-३७।।
✽ mudrit ‘‘AtmakhyAti’’ TIkAmAn shlok nan. 35 ane 36 AgaL pAchhaL AvyA chhe.
Page 41 of 269
PDF/HTML Page 63 of 291
single page version
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अस्य पुंसः सर्वे एव भावाः भिन्नाः’’ (अस्य) vidyamAn chhe evA (पुंसः) shuddha chaitanyadravyathI (सर्वे) jeTalA chhe te badhA (भावाः) bhAv arthAt ashuddha vibhAvapariNAm (एव) nishchayathI (भिन्नाः) bhinna chhe — jIvasvarUpathI nirALA chhe. te kyA bhAv? ‘‘वर्णाद्याः वा रागमोहादयः वा’’ (वर्णाद्याः) ek karma achetan shuddha pudgalapinDarUp chhe te to jIvasvarUpathI nirALA ja chhe; (वा) ek to evA chhe ke (रागमोहादयः) vibhAvarUp-ashuddharUp chhe, dekhatAn chetan jevA dekhAy chhe, evA je rAg-dveeSh-moharUp jIvasambandhI pariNAmo teo paN, shuddha jIvasvarUpane anubhavatAn, jIvasvarUpathI bhinna chhe. ahIn koI prashna kare chhe ke vibhAvapariNAmone jIvasvarUpathI ‘bhinna’ kahyA, tyAn ‘bhinna’no bhAvArtha to hun samajyo nahi; ‘bhinna’ kahetAn, ‘bhinna’ chhe te vasturUp chhe ke ‘bhinna’ chhe te avasturUp chhe? uttar Am chhe ke avasturUp chhe.
te kAraNe ja (अन्तःतत्त्वतः पश्यतः) shuddha svarUpano anubhavashIl chhe je jIv tene (अमी) vibhAvapariNAmo (द्रष्टाः) draShTigochar (नो स्युः) nathI thatA; ‘‘परं एकं द्रष्टम् स्यात्’’ (परं) utkRuShTa chhe evun (एकं) shuddha chaitanyadravya (द्रष्टम्) draShTigochar (स्यात्) thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke varNAdik ane rAgAdik vidyamAn dekhAy chhe topaN svarUp anubhavatAn svarUpamAtra chhe, tethI vibhAvapariNatirUp vastu to kAI nathI. 5-37.
तदेव तत्स्यान्न कथंचनान्यत् ।
पश्यन्ति रुक्मं न कथंचनासिम् ।।६-३८।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अत्र येन यत् किञ्चित् निर्वर्त्यते तत् तत् एव स्यात्, कथञ्चन न अन्यत्’’ (अत्र) vastunun svarUp vichAratAn (येन) mULakAraNarUp vastuthI (यत् किञ्चित्) je kAI kAryaniShpattirUp vastuno pariNAm (निर्वर्त्यते) paryAyarUp nIpaje chhe, (तत्) je nIpajyo chhe te paryAy (तत् एव स्यात्) nIpajyo thako je
Page 42 of 269
PDF/HTML Page 64 of 291
single page version
dravyathI nIpajyo chhe te ja dravya chhe, (कथञ्चन न अन्यत्) nishchayathI anya dravyarUp nathI thayo. te ja draShTAnt dvArA kahe chhe — ‘‘इह रुक्मेण असिकोशं निर्वृत्तम्’’ (इह) pratyakSha chhe ke (रुक्मेण) chAndIdhAtuthI (असिकोशं) talavAranun myAn (निर्वृत्तम्) ghaDIne mojUd karyun tyAn ‘‘रुक्मं पश्यन्ति, कथञ्चन न असिम्’’ (रुक्मं) je myAn mojUd thayun te vastu to chAndI ja chhe (पश्यन्ति) em pratyakShapaNe sarva lok dekhe chhe ane mAne chhe; (कथञ्चन) ‘chAndInI talavAr’ em kathanamAn to kahevAy chhe tathApi (न असिम्) chAndInI talavAr nathI. bhAvArtha Am chhe ke chAndInA myAnamAn talavAr rahe chhe te kAraNe ‘chAndInI talavAr’ em kahevAmAn Ave chhe topaN chAndInun myAn chhe, talavAr loDhAnI chhe, chAndInI talavAr nathI. 6-38.
निर्माणमेकस्य हि पुद्गलस्य ।
यतः स विज्ञानघनस्ततोऽन्यः ।।७-३९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘हि इदं वर्णादिसामग्य्राम् एकस्य पुद्गलस्य निर्माणम् विदन्तु’’ (हि) nishchayathI (इदं) vidyamAn (वर्णादिसामग्य्राम्) guNasthAn, mArgaNAsthAn, dravyakarma, bhAvakarma, nokarma ityAdi jeTalA ashuddha paryAyo chhe te badhAy (एकस्य पुद्गलस्य) ekalA pudgaladravyanun (निर्माणम्) kArya chhe arthAt pudgaladravyanA chitarAmaN jevA chhe em (विदन्तु) he jIvo! nisandehapaNe jANo. ‘‘तत्ः इदं पुद्गलः एव अस्तु, न आत्मा’’ (ततः) te kAraNathI (इदं) sharIrAdi sAmagrI (पुद्गलः) je pudgaladravyathI thaI chhe te ja pudgaladravya chhe, (एव) nishchayathI (अस्तु) te ja chhe; (न आत्मा) AtmA ajIvadravyarUp thayo nathI. ‘‘यतः सः विज्ञानघनः’’ (यतः) jethI (सः) jIvadravya (विज्ञानघनः) gnAnaguNano samUh chhe, ‘‘ततः अन्यः’’ (ततः) tethI (अन्यः) jIvadravya bhinna chhe, sharIrAdi paradravya bhinna chhe. bhAvArtha Am chhe ke lakShaNabhede vastuno bhed hoy chhe, tethI chaitanyalakShaNe jIvavastu bhinna chhe,
Page 43 of 269
PDF/HTML Page 65 of 291
single page version
achetanalakShaNe sharIrAdi bhinna chhe. ahIn koI AshankA kare chhe ke kahevAmAn to em ja kahevAy chhe ke ‘ekendriy jIv, be-indriy jIv’ ityAdi; dev jIv, manuShya jIv’ ityAdi; ‘rAgI jIv, dveShI jIv’ ityAdi. uttar Am chhe ke kahevAmAn to vyavahArathI em ja kahevAy chhe, nishchayathI evun kahevun jUThun chhe. te (have) kahe chhe. 7-39.
khanDAnvay sahit artha — draShTAnt kahe chhe — ‘‘चेत् कुम्भः घृतमयः न’’ (चेत्) jo em chhe ke (कुम्भः) ghaDo (घृतमयः न) ghIno to nathI, mATIno chhe, ‘‘घृतकुम्भामिधाने अपि’’ (घृतकुम्भ) ‘ghIno ghaDo’ (अभिधाने अपि) em kahevAy chhe tathApi ghaDo mATIno chhe, [bhAvArtha Am chhe — je ghaDAmAn ghI rAkhavAmAn Ave chhe te ghaDAne joke ‘ghIno ghaDo’ em kahevAy chhe topaN ghaDo mATIno chhe, ghI bhinna chhe,] to tevI rIte ‘‘वर्णादिमज्जीवः जल्पने अपि जीवः तन्मयः न’’ (वर्णादिमज्जीवः जल्पने अपि) joke ‘sharIr-sukh-dukh-rAg- dveShasanyukta jIv’ em kahevAy chhe topaN (जीवः तन्मयः न) chetanadravya evo jIv to sharIr nathI, jIv to manuShya nathI; jIv chetanasvarUp bhinna chhe. bhAvArtha Am chhe ke AgamamAn guNasthAnonun svarUp kahyun chhe tyAn ‘dev jIv, manuShya jIv, rAgI jIv, dveShI jIv’ ityAdi ghaNA prakAre kahyun chhe, paN te saghaLuy kahevun vyavahAramAtrathI chhe; dravyasvarUp jotAn evun kahevun jUThun chhe. koI prashna kare chhe ke jIv kevo chhe? uttar – jevo chhe tevo have kahe chhe. 8 – 40.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तु जीवः चैतन्यम् स्वयं उच्चैः चकचकायते’’ (तु) dravyanun svarUp vichAratAn (जीवः) AtmA (चैतन्यम्) chaitanyasvarUp chhe, (स्वयं) potAnA
Page 44 of 269
PDF/HTML Page 66 of 291
single page version
sAmarthyathI (उच्चैः) atishayapaNe (चकचकायते) ghaNo ja prakAshe chhe. kevun chhe chaitanya? ‘‘अनाद्यनन्तम्’’ (अनादि) jeno Adi nathI, (अनन्तम्) jeno ant – vinAsh nathI, evun chhe. vaLI kevun chhe chaitanya? ‘‘अचलं’’ jene chaLatA – pradeshakamp nathI evun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘स्वसंवेद्यं’’ potAthI ja pote jaNAy chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अबाधितम्’’ amIT (maTe nahi evun) chhe. jIvanun svarUp Avun chhe. 9 – 41.
नामूर्तत्वमुपास्य पश्यति जगज्जीवस्य तत्त्वं ततः ।
व्यक्तं व्यञ्जितजीवतत्त्वमचलं चैतन्यमालम्ब्यताम् ।।१०-४२।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘विवेचकैः इति आलोच्य चैतन्यम् आलम्ब्यताम्’’ (विवेचकैः) jemane bhedagnAn chhe evA puruSho (इति) je prakAre kahevAshe te prakAre (आलोच्य) vichArIne (चैतन्यम्) chaitanyano – chetanamAtrano (आलम्ब्यताम्) anubhav karo. kevun chhe chaitanya? ‘‘समुचितं’’ anubhav karavAyogya chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अव्यापि न’’ jIvadravyathI kyArey bhinna hotun nathI, (अतिव्यापि वा) jIvathI anya chhe je pAnch dravyo temanAthI anya chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘व्यक्तं’’ pragaT chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘व्यज्जितजीवतत्त्वम्’’ (व्यज्जित) pragaT karyun chhe (जीवतत्त्वम्) jIvanun svarUp jeNe, evun chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘अचलं’’ pradeshakampathI rahit chhe. ‘‘ततः जगत् जीवस्य तत्त्वं अमूर्तत्वं उपास्य न पश्यति’’ (ततः) te kAraNathI (जगत्) sarva jIvarAshi (जीवस्य तत्त्वं) jIvanA nij svarUpane (अमूर्तत्वम्) sparsha, ras, gandh, varNaguNathI rahitapaNun (उपास्य) mAnIne (न पश्यति) anubhavato nathI; [bhAvArtha Am chhe — koI jANashe ke ‘jIv amUrta’ em jANIne anubhav karavAmAn Ave chhe paN e rIte to anubhav nathI. jIv amUrta to chhe parantu anubhavakALamAn em anubhave chhe ke ‘jIv chaitanyalakShaN;’] ‘‘यतः अजीवः द्वेधा अस्ति’’ (यतः) kAraN ke (अजीवः) achetanadravya (द्वेधा अस्ति) be prakAranAn chhe. te be prakAr kayA chhe? ‘‘वर्णाद्यैः सहितः तथा विरहितः’’ (वर्णाद्यैः) varNa,
Page 45 of 269
PDF/HTML Page 67 of 291
single page version
ras, gandh ane sparshathI (सहितः) sanyukta chhe, kem ke ek pudgaladravya evun paN chhe; (तथा विरहितः) tathA varNa, ras, gandh ane sparshathI rahit paN chhe, kem ke dharmadravya, adharmadravya, kALadravya ane AkAshadravya e chAr dravyo bIjAn paN chhe, te amUrtadravyo kahevAy chhe. te amUrtapaNun achetanadravyone paN chhe; tethI amUrtapaNun jANIne jIvano anubhav nathI karAto, chetan jANIne jIvano anubhav karAy chhe. 10 – 42.
ज्ञानी जनोऽनुभवति स्वयमुल्लसन्तम् ।
मोहस्तु तत्कथमहो बत नानटीति ।।११-४३।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ज्ञानी जनः लक्षणतः जीवात् अजीवम् विभिन्नं इति स्वयं अनुभवति’’ (ज्ञानी जनः) samyagdraShTi jIv, (लक्षणतः) jIvanun lakShaN chetanA tathA ajIvanun lakShaN jaD evo moTo bhed chhe tethI (जीवात्) jIvadravyathI (अजीवम्) ajIvadravya – pudgal Adi (विभिन्नं) sahaj ja bhinna chhe, (इति) A prakAre (स्वयं) svAnubhavapratyakShapaNe (अनुभवति) AsvAd kare chhe. kevun chhe ajIvadravya? ‘‘उल्लसन्तम्’’ potAnA guN-paryAyathI prakAshamAn chhe. ‘‘तत् तु अज्ञानिनः अयं मोहः कथम् अहो नानटीति बत’’ (तत् तु) Am chhe to pachhI (अज्ञानिनः) mithyAdraShTi jIvane (अयं) je pragaT chhe evo (मोहः) jIv-karmanA ekatvarUp viparIt sanskAr (कथम् नानटीति) kem pravartI rahyo chhe (बत अहो) e Ashcharya chhe! bhAvArtha Am chhe ke sahaj ja jIv- ajIv bhinna chhe evun anubhavatAn to barAbar chhe, satya chhe; mithyAdraShTi je ek karIne anubhave chhe te Avo anubhav kaI rIte Ave chhe e moTo achambo chhe. kevo chhe moh? ‘‘निरवधिप्रविजृम्भितः’’ (निरवधि) anAdi kALathI (प्रविजृम्भितः) santAnarUpe prasarI rahyo chhe. 11 – 43.
Page 46 of 269
PDF/HTML Page 68 of 291
single page version
वर्णादिमान्नटति पुद्गल एव नान्यः ।
चैतन्यधातुमयमूर्तिरयं च जीवः ।।१२-४४।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘अस्मिन् अविवेकनाटये पुद्गलः एव नटति’’ (अस्मिन्) anant kALathI vidyamAn chhe evo je (अविवेक) jIv-ajIvanI ekatvabuddhirUp mithyA sanskAr te-rUp chhe (नाटये) dhArAsantAnarUp vAramvAr vibhAvapariNAm, temAn (पुद्गलः) pudgal arthAt achetan mUrtimAn dravya (एव) nishchayathI (नटति) anAdi kALathI nAche chhe, ‘‘न अन्यः’’ chetanadravya nAchatun nathI. bhAvArtha Am chhe ke — chetanadravya ane achetanadravya anAdi chhe, potapotAnA svarUpe chhe, paraspar bhinna chhe. Avo anubhav pragaTapaNe sugam chhe; jene ekatvasanskArarUp anubhav chhe te achambo chhe. evun kem anubhave chhe? kem ke ek chetanadravya, ek achetanadravya — e rIte antar to ghaNun. athavA achambo paN nathI, kem ke ashuddhapaNAnA kAraNe buddhine bhram thAy chhe. jevI rIte dhatUro pItAn draShTi vichalit thAy chhe, shvet shankhane pILo dekhe chhe, paN vastu vichAratAn AvI draShTi sahajanI to nathI, draShTidoSh chhe, draShTidoShane dhatUro upAdhi paN chhe; tevI rIte jIvadravya anAdithI karmasanyogarUpe maLelun ja chAlyun Ave chhe, maLelun hovAthI vibhAvarUp ashuddhapaNe pariNamI rahyun chhe, ashuddhapaNAnA kAraNe gnAnadraShTi ashuddha chhe, te ashuddha draShTi vaDe chetanadravyane pudgalakarmanI sAthe ekatvasanskArarUp anubhave chhe — Avo sanskAr to vidyamAn chhe, paN vastusvarUp vichAratAn AvI ashuddha draShTi sahajanI to nathI, ashuddha chhe, draShTidoSh chhe ane draShTidoShane pudgalapinDarUp mithyAtvakarmano uday upAdhi paN chhe. have jevI rIte draShTidoShathI shvet shankhane pILo anubhave chhe to pachhI draShTimAn doSh chhe, shankh to shvet ja chhe, pILo dekhatAn shankh to pILo thayo nathI; tevI rIte mithyA draShTithI chetanavastu ane achetanavastune ek karIne
Page 47 of 269
PDF/HTML Page 69 of 291
single page version
anubhave chhe to pachhI draShTino doSh chhe, vastu jevI bhinna chhe. tevI ja chhe, ek karIne anubhavatAn ek thatI nathI, kem ke ghaNun antar chhe. kevun chhe avivekanATya (arthAt jIv-ajIvanI ekatvabuddhirUp vibhAvapariNAm)? ‘‘अनादिनि’’ anAdithI ekatva-sanskArabuddhi chAlI AvI chhe – evun chhe. vaLI kevun chhe avivekanATya? ‘‘महति’’ jemAn thoDunk viparItapaNun nathI, ghaNun viparItapaNun chhe. kevun chhe pudgal? ‘‘वर्णादिमान्’’ sparsha, ras, gandh, varNaguNathI sanyukta chhe. ‘‘च अयं जीवः रागादि- पुद्गलविकारविरुद्धशुद्धचैतन्यधातुमयमूर्तिः’’ (च अयं जीवः) ane A jIvavastu AvI chhe (रागादि) rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh evA asankhyAt lokamAtra ashuddharUp jIvanA pariNAm — (पुद्गलविकार) anAdi bandhaparyAyathI vibhAvapariNAm — temanAthI (विरुद्ध) rahit chhe evI, (शुद्ध) nirvikAr chhe evI (चैतन्यधातु) shuddha chidrUp vastu (मय) te-rUp chhe (मूर्तिः) sarvasva jenun evI chhe. bhAvArtha A pramANe chhe ke jem pANI kAdav maLatAn melun chhe, tyAn te melApaNun rang chhe, te rangane angIkAr nahi karatAn bAkI je kAI chhe te pANI ja chhe; tem jIvane karmabandhaparyAyarUp avasthAmAn rAgAdi bhAv rang chhe, te rangane angIkAr nahi karatAn bAkI je kAI chhe te chetanadhAtumAtra vastu chhe. Anun nAm shuddhasvarUp-anubhav jANavun, ke je samyagdraShTine hoy chhe. 12 – 44.
जीवाजीवौ स्फु टविघटनं नैव यावत्प्रयातः ।
ज्ञातृद्रव्यं स्वयमतिरसात्तावदुच्चैश्चकाशे ।।१३-४५।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ज्ञातृद्रव्यं तावत् स्वयं अतिरसात् उच्चैः चकाशे’’ (ज्ञातृद्रव्यं) chetanavastu (तावत्) vartamAn kALe (स्वयं) potAnI meLe (अतिरसात्) atyant potAnA svAd sahit (उच्चैः) sarva prakAre (चकाशे) pragaT thai. shun karIne? ‘‘विश्वं व्याप्य’’ (विश्वं) samastagneyone (व्याप्य) pratyakShapaNe pratibimbit karIne arthAt jANIne.
Page 48 of 269
PDF/HTML Page 70 of 291
single page version
traN lokane konA vaDe jANe chhe? ‘‘प्रसभविकसद्व्यक्तचिन्मात्रशक्त्या’’ (प्रसभ) balAtkArathI (विकसत्) prakAshamAn chhe (व्यक्त) pragaTapaNe evo chhe je (चिन्मात्रशक्त्या) gnAnaguNasvabhAv tenA vaDe jANyA chhe traN lok jeNe evI chhe. vaLI shun karIne? ‘‘इत्थं ज्ञानक्रकचकलनात् पाटनं नाटयित्वा’’ (इत्थं) pUrvokta vidhithI (ज्ञान) bhed- buddhirUpI (क्रकच) karavatanA (कलनात्) vAramvAr abhyAsathI (पाटनं) jIv-ajIvanI bhinnarUp be phAD (vibhAg) (नाटयित्वा) karIne. koI prashna kare chhe ke jIv-ajIvanI be phAD to gnAnarUpI karavat vaDe karI, te pahelAn teo kevA rUpe hatAn? uttar — ‘‘यावत् जीवाजीवौ स्फु टविघटनं न एव प्रयातः’’ (यावत्) anant kALathI mAnDIne (जीवाजीवौ) jIv ane karmano ekapinDarUp paryAy (स्फु टविघटनं) pragaTapaNe bhinnabhinna (न एव प्रयातः) thayo nahoto. bhAvArtha Am chhe ke jevI rIte suvarNa ane pAShAN maLelAn chAlyAn Ave chhe, ane bhinnabhinnarUp chhe topaN agninA sanyog vinA pragaTapaNe bhinna thatAn nathI, agnino sanyog jyAre pAme tyAre ja tatkAL bhinnabhinna thAy chhe; tevI rIte jIv ane karmano sanyog anAdithI chAlyo Ave chhe, ane jIv-karma bhinnabhinna chhe topaN shuddhasvarUp-anubhav vinA pragaTapaNe bhinnabhinna thatAn nathI; je kALe shuddhasvarUp-anubhav thAy chhe te kALe bhinnabhinna thAy chhe. 13 – 45.
Page 49 of 269
PDF/HTML Page 71 of 291
single page version
इत्यज्ञानां शमयदभितः कर्तृकर्मप्रवृत्तिम् ।
साक्षात्कुर्वन्निरुपधि पृथग्द्रव्यनिर्भासि विश्वम् ।।१-४६।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ज्ञानज्योतिः स्फु रति’’ (ज्ञानज्योतिः) shuddha gnAnaprakAsh (स्फु रति) pragaT thAy chhe. kevo chhe? ‘‘परमोदात्तम्’’ sarvotkRuShTa chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘अत्यन्तधीरं’’ trikAL shAshvat chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘विश्वं साक्षात् कुर्वत्’’ (विश्वं) sakaL gneyavastune (साक्षात् कुर्वत्) ek samayamAn pratyakShapaNe jANe chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘निरुपधि’’ samasta upAdhithI rahit chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘पृथग्द्रव्यनिर्भासि’’ (पृथक्) bhinna-bhinnapaNe (द्रव्यनिर्भासि) sakaL dravya-guN-paryAyano jANanashIl chhe. shun karato thako pragaT thAy chhe? ‘‘इति अज्ञानां कर्तृकर्मप्रवृत्तिं अभितः शमयत्’’ (इति) ukta prakAre (अज्ञानां) je mithyAdraShTi jIvo chhe temanI (कर्तृकर्मप्रवृत्तिं) kartRukarmapravRuttine arthAt ‘jIvavastu pudgalakarmanI kartA chhe’ evI pratItine (अभितः) sampUrNapaNe (शमयत्) dUr karato thako. te kartRukarma-pravRutti kevI chhe? ‘‘एकः अहम् चित् कर्ता इह अमी कोपादयः मे कर्म’’ (एकः) ekalo (अहम्) hun jIvadravya (चित्) chetanasvarUp (कर्ता) pudgalakarmane karun chhun, (इह) em hotAn (अमी कोपादयः) vidyamAnarUp chhe je gnAnAvaraNAdik pinD te (मे) mArun (कर्म) kRutya chhe; — Avun chhe mithyAdraShTinun
Page 50 of 269
PDF/HTML Page 72 of 291
single page version
viparItapaNun, tene dUr karatun thakun gnAn pragaT thAy chhe. bhAvArtha Am chhe ke ahInthI kartRukarma-adhikArano prArambh thAy chhe. 1 – 46.
निदमुदितमखण्डं ज्ञानमुच्चण्डमुच्चैः ।
रिह भवति कथं वा पौद्गलः कर्मबन्धः ।।२-४७।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘इदम् ज्ञानम् उदितम्’’ (इदम्) vidyamAn chhe evI (ज्ञानम्) chidrUpashakti (उदितम्) pragaT thaI. bhAvArtha Am chhe ke jIvadravya gnAnashaktirUpe to vidyamAn ja chhe, parantu kALalabdhi pAmIne potAnA svarUpanun anubhavashIl thayun. kevun thatun thakun gnAn (chidrUpashakti) pragaT thayun? ‘‘परपरिणतिम् उज्झत्’’ (परपरिणतिम्) jIv-karmanI ekatvabuddhine (उज्झत्) chhoDatun thakun. vaLI shun karatun thakun? ‘‘भेदवादान् खण्डयत्’’ (भेदवादान्) utpAd-vyay-dhrauvya athavA dravya-guN-paryAy athavA ‘AtmAne gnAnaguN vaDe anubhave chhe,’ — ityAdi anek vikalpone (खण्डयत्) mULathI ukhADatun thakun. vaLI kevun chhe? ‘‘अखण्डं’’ pUrNa chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘उच्चैः उच्चण्डम्’’ (उच्चैः) atishayarUp (उच्चण्डम्) prachanD chhe arthAt koI varjanashIl nathI. ‘‘ननु इह कर्तृकर्मप्रवृत्तेः कथम् अवकाशः’’ (ननु) aho shiShya! (इह) ahIn shuddhagnAn pragaT thatAn (कर्तृकर्मप्रवृत्तेः) ‘jIv kartA ane gnAnAvaraNAdi pudgalapinD karma’ evo viparItapaNe buddhino vyavahAr teno (कथम् अवकाशः) avasar kevo? bhAvArtha Am chhe ke jem sUryano prakAsh thatAn andhakArano avasar nathI tem shuddhasvarUp-anubhav thatAn viparItarUp mithyAtvabuddhino pravesh nathI. ahIn koI prashna kare chhe ke shuddhagnAnano anubhav thatAn mAtra viparIt buddhi maTe chhe ke karmabandh maTe chhe? uttar Am chhe ke viparIt buddhi maTe chhe, karmabandh paN maTe chhe.
(पौद्गलः) pudgalasambandhI chhe je dravyapinDarUp (कर्मबन्धः) gnAnAvaraNAdi karmonun
Page 51 of 269
PDF/HTML Page 73 of 291
single page version
Agaman (वा कथं भवति) te paN kem thaI shake? 2-47.
स्वं विज्ञानघनस्वभावमभयादास्तिघ्नुवानः परम् ।
ज्ञानीभूत इतश्चकास्ति जगतः साक्षी पुराणः पुमान् ।।३-४८।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘पुमान् स्वयं ज्ञानीभूतः इतः जगतः साक्षी चकास्ति’’ (पुमान्) jIvadravya (स्वयं ज्ञानीभूतः) potAnI meLe potAnA shuddha svarUpanA anubhavanamAn samartha thayun thakun, (इतः) ahInthI sharU karIne, (जगतः साक्षी) sakaL dravyasvarUpanun jANanashIl thaIne (चकास्ति) shobhe chhe. bhAvArtha Am chhe ke jyAre jIvane shuddha svarUpano anubhav thAy chhe tyAre sakaL paradravyarUp dravyakarma-bhAvakarma- nokarma viShe udAsInapaNun thAy chhe. kevun chhe jIvadravya? ‘‘पुराणः’’ dravyanI apekShAe anAdinidhan chhe. vaLI kevun chhe? ‘‘क्लेशात् निवृत्तः’’ (क्लेशात्) kleshathI arthAt dukhathI (निवृत्तः) rahit chhe. kevo chhe klesh? ‘‘अज्ञानोत्थितकर्तृकर्मकलनात्’’ (अज्ञान) jIv-karmanA ekasanskArarUp jUThA anubhavathI (उत्थित) nIpajI chhe (कर्तृकर्मकलनात्) ‘jIv kartA ane jIvanun kRutya gnAnAvaraNAdi dravyapinD’ evI viparIt pratIti jene, evo chhe. vaLI kevI chhe jIvavastu? ‘‘इति एवं सम्प्रति परद्रव्यात् परां निवृत्तिं विरचय्य स्वं आस्तिघ्नुवानः’’ (इति) ATalA (एवं) pUrvokta prakAre (सम्प्रति) vidyamAn (परद्रव्यात्) paravastu je dravyakarma-bhAvakarma-nokarma tenAthI (निवृत्तिं) sarvathA tyAgabuddhi (परां) mULathI (विरचय्य) karIne (स्वं) ‘sva’ne arthAt shuddha chidrUpane (आस्तिघ्नुवानः) AsvAdatI thakI. kevo chhe ‘sva’? ‘‘विज्ञानघनस्वभावम्’’ (विज्ञानघन) shuddha gnAnano samUh chhe (स्वभावम्) sarvasva jenun evo chhe. vaLI kevo chhe ‘sva’? ‘‘परम्’’ sadA shuddhasvarUp chhe. ‘‘अभयात्’’ (jIvavastu shuddha chidrUpane) sAt bhayathI rahitapaNe AsvAde chhe. 3 – 48.
Page 52 of 269
PDF/HTML Page 74 of 291
single page version
व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तृकर्मस्थितिः ।
ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान् ।।४-४९।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘तदा स एष पुमान् कर्तृत्वशून्यः लसितः’’ (तदा) te kALe (स एष पुमान्) je jIv anAdi kALathI mithyAtvarUp pariNamyo hato te ja jIv (कर्तृत्वशून्यः लसितः) karma karavAthI rahit thayo. kevo chhe jIv? ‘‘ज्ञानीभूय तमः भिन्दन्’’ (ज्ञानीभूय) anAdithI mithyAtvarUp pariNamatAn jIv-karmanA ekaparyAyasvarUp pariNamato hato te chhUTyun, shuddhachetan-anubhav thayo, em thatAn (तमः) mithyAtvarUp andhakAr (भिन्दन्) chhedato thako. konA vaDe mithyAtva-andhakAr chhUTyo? ‘‘इति उद्दामविवेकघस्मरमहोभारेण’’ (इति) je kahyo chhe, (उद्दाम) baLavAn chhe evA (विवेक) bhedagnAnarUpI (घस्मरमहःभारेण) sUryanA tejanA samUh vaDe. have je vichAratAn bhedagnAn thAy chhe te ja kahe chhe — ‘‘व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेत्’’ (व्याप्य) samasta guNarUp ane paryAyarUp bhed-vikalpo tathA (व्यापकता) ek dravyarUp vastu (तदात्मनि) ek sattvarUp vastumAn (भवेत्) hoy chhe. bhAvArtha Am chhe ke jem suvarNa pILun, bhAre, chIkaNun em kahevA mATe chhe, parantu ek sattva chhe tem jIvadravya gnAtA, draShTA em kahevA mATe chhe, parantu ek sattva chhe. e pramANe ek sattvamAn vyApya-vyApakatA hoy chhe arthAt bhedabuddhi karavAmAn Ave to vyApya- vyApakatA hoy chhe. vivaraNa — vyApak arthAt dravya-pariNAmI potAnA pariNAmano kartA hoy chhe; vyApya arthAt te pariNAm dravye karyA. jemAn (ek sattvamAn) Avo bhed karavAmAn Ave to thAy chhe, na karavAmAn Ave to nathI thato. ‘‘अतदात्मनि अपि न एव’’ (अतदात्मनि) jIvasattvathI pudgaladravyanun sattva bhinna chhe, (अपि) nishchayathI (न एव) vyApya-vyApakatA nathI. bhAvArtha Am chhe ke jem upachAramAtrathI dravya potAnA pariNAmano kartA chhe, te ja pariNAm dravyathI karAyelo chhe tem anya
Page 53 of 269
PDF/HTML Page 75 of 291
single page version
dravyano kartA anya dravya upachAramAtrathI paN nathI, kAraN ke ek sattva nathI, bhinna sattva chhe. ‘‘व्याप्यव्यापकभावसम्भवम् ऋते कर्तृकर्मस्थितिः का’’ (व्याप्यव्यापकभाव) pariNAm-pariNAmImAtra bhedanI (सम्भवं) utpatti (ऋते) vinA (कर्तृकर्मस्थितिः का) ‘gnAnAvaraNAdi pudgalakarmano kartA jIvadravya’ evo anubhav ghaTato nathI, kAraN ke jIvadravya pudgaladravya ek sattA nathI, bhinna sattA chhe. AvA gnAnasUrya vaDe mithyAtvarUp andhakAr maTe chhe ane jIv samyagdraShTi thAy chhe. 4 – 49.
व्याप्तृव्याप्यत्वमन्तः कलयितुमसहौ नित्यमत्यन्तभेदात् ।
विज्ञानार्चिश्चकास्ति क्रकचवददयं भेदमुत्पाद्य सद्यः ।।५-५०।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘यावत् विज्ञानार्चिः न चकास्ति तावत् अनयोः कर्तृकर्मभ्रममतिः अज्ञानात् भाति’’ (यावत्) jeTalo kAL (विज्ञानार्चिः) bhedagnAnarUp anubhav (न चकास्ति) pragaT thato nathI (तावत्) teTalo kAL (अनयोः) jIv-pudgal viShe (कर्तृ-कर्म-भ्रममतिः) ‘gnAnAvaraNAdino kartA jIvadravya’ evI chhe je mithyA pratIti te (अज्ञानात् भाति) agnAnapaNAthI chhe; vastunun svarUp evun to nathI. koI prashna kare chhe ke ‘gnAnAvaraNAdikarmano kartA jIv’ te agnAnapaNun chhe, te kaI rIte chhe? ‘‘ज्ञानी पुद्गलः च व्याप्तृव्याप्यत्वम् अन्तः कलयितुम् असहौ’’ (ज्ञानी) gnAnI arthAt jIvavastu (च) ane (पुद्गलः) gnAnAvaraNAdi karmapinD (व्याप्तृ-व्याप्यत्वम्) pariNAmI-pariNAmabhAve (अन्तः कलयितुम्) ek sankramaNarUp thavAne (असहौ) asamartha chhe, kem ke ‘‘नित्यम् अत्यन्तभेदात्’’ (नित्यम्) dravyasvabhAvathI (अत्यन्तभेदात्) atyanta bhed chhe. vivaraN – jIvadravyanA bhinna pradesh chaitanyasvabhAv, pudgal-dravyanA bhinna pradesh achetanasvabhAv, — e rIte bhed ghaNo chhe. kevo chhe gnAnI? ‘‘इमां स्वपरपरिणतिं जानन् अपि’’ (इमां) prasiddha chhe evAn (स्व) potAnAn ane (पर) samasta gneyavastuonAn (परिणतिं) dravya-guN-paryAyano athavA utpAd-vyay-dhrauvyano (जानन्) gnAtA chhe. (अपि)
Page 54 of 269
PDF/HTML Page 76 of 291
single page version
(jIv to) evo chhe. to pachhI kevun chhe pudgal? te ja kahe chhe — ‘‘(इमां स्वपरपरिणतिं) अजानन्’’ (इमां) pragaT chhe evAn (स्व) potAnAn ane (पर) anya samasta paradravyonAn (परिणतिं) dravya-guN-paryAy Adine (अजानन्) nathI jANatun — evun chhe pudgaladravya. bhAvArtha Am chhe ke jIvadravya gnAtA chhe, pudgalakarma gney chhe — evo jIvane ane karmane gneyagnAyakasambandh chhe topaN vyApyavyApakasambandh nathI; dravyonun atyanta bhinnapaNun chhe, ekapaNun nathI. kevo chhe bhedagnAnarUp anubhav? ‘‘क्रकचवत् अदयं सद्यः भेदं उत्पाद्य’’ jeNe karavatanI mAphak nirday rIte (ugra rIte) shIghra ja jIv ane pudgalano bhed utpanna karyo chhe. 5-50.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘यः परिणमति स कर्ता भवेत्’’ (यः) je koI sattAmAtra vastu te (परिणमति) je koI avasthA chhe te-rUp pote ja chhe tethI (स कर्ता भवेत्) te avasthAnI te sattAmAtra vastu ‘kartA’ paN hoy chhe; ane Am kahevun viruddha paN nathI, kAraN ke avasthA paN chhe. ‘‘यः परिणामः तत् कर्म’’ (यः परिणामः) te dravyano je koI svabhAv — pariNAm chhe (तत् कर्म) te — dravyano pariNAm — ‘karma’ e nAmathI kahevAy chhe. ‘‘या परिणतिः सा क्रिया’’ (या परिणतिः) dravyanun je kaI pUrva avasthAthI uttar avasthArUp thavun (सा क्रिया) tenun nAm ‘kriyA’ kahevAy chhe. jevI rIte mATI ghaTarUp thAy chhe tethI mATI ‘kartA’ kahevAy chhe, nIpajelo ghaDo ‘karma’ kahevAy chhe tathA mATIpinDathI ghaDArUp thavun ‘kriyA’ kahevAy chhe; tevI ja rIte sattvarUp vastu ‘kartA’ kahevAy chhe, te dravyano nIpajelo pariNAm ‘karma’ kahevAy chhe ane te kriyArUp thavun ‘kriyA’ kahevAy chhe.
न भिन्नं’’ (वस्तुतया) sattAmAtra vastunA svarUpano anubhav karatAn (त्रयम्) kartA-karma- kriyA evA traN bhed (अपि) nishchayathI (न भिन्नं) traN sattva to nathI, ek ja sattva chhe. bhAvArtha Am chhe ke kartA-karma-kriyAnun svarUp to A prakAre chhe, tethI gnAnAvaraNAdi dravyapinDarUp karmano kartA jIvadravya chhe em jANavun jUThun chhe; kem ke
Page 55 of 269
PDF/HTML Page 77 of 291
single page version
jIvadravyanun ane pudgaladravyanun ek sattva nathI (tyAn) kartA-karma-kriyAnI ghaTanA kevI? 6 – 51.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘सदा एकः परिणमति’’ (सदा) traNe kALe (एकः) sattAmAtra vastu (परिणमति) potAnAmAn avasthAntararUp thAy chhe; ‘‘सदा एकस्य परिणामः जायते’’ (सदा) trikALagochar (एकस्य) sattAmAtra chhe vastu tenI (परिणामः जायते) avasthA vasturUp chhe; [bhAvArtha Am chhe ke jem sattAmAtra vastu avasthArUp chhe tem avasthA paN vasturUp chhe;] ‘‘परिणतिः एकस्य स्यात्’’ (परिणतिः) kriyA (एकस्य स्यात्) te paN sattAmAtra vastunI chhe; [bhAvArtha Am chhe ke kriyA paN vastumAtra chhe, vastuthI bhinna sattva nathI;] ‘‘यतः अनेकम् अपि एकम् एव’’ (यतः) kAraN ke (अनेकम्) ek sattvanA kartA-karma-kriyArUp traN bhed (अपि) – evun paN joke chhe topaN (एकम् एव) sattAmAtra vastu chhe, traNey vikalpo jUThA chhe. bhAvArtha Am chhe ke gnAnAvaraNAdi dravyarUp pudgalapinD-karmano kartA jIvavastu chhe evun jANapaNun mithyAgnAn chhe, kem ke ek sattvamAn kartA-karma-kriyA upachArathI kahevAy chhe; bhinna sattvarUp chhe je jIvadravya ane pudgaladravya temane kartA-karma-kriyA kyAthi ghaTashe? 7 – 52.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘खलु उभौ न परिणमतः’’ (खलु) evo nishchay chhe ke (उभौ) ek chetanAlakShaN jIvadravya ane ek achetan karma-pinDarUp pudgaladravya (न परिणमतः) maLIne ek pariNAmarUpe pariNamatAn nathI; [bhAvArtha Am chhe ke jIvadravya potAnI shuddha chetanArUpe athavA ashuddha chetanArUpe vyApya-vyApakapaNe pariName
Page 56 of 269
PDF/HTML Page 78 of 291
single page version
chhe, pudgaladravya paN potAnA achetan lakShaNarUpe — shuddha paramANurUpe athavA gnAnAvaraNAdi karmapinDarUpe potAnAmAn vyApya-vyApakapaNe pariName chhe, vastunun svarUp evun to chhe parantu jIvadravya ane pudgaladravya banne maLIne, ashuddha chetanArUp chhe je rAg-dveSharUp pariNAm te-rUpe pariName chhe em to nathI; athavA jIv ane pudgal maLIne gnAnAvaraNAdi pudgalakarmapinDarUpe pariName chhe em to nathI;]
परिणामः न प्रजायेत’’ (उभयोः) jIvadravya ane pudgaladravya temanA (परिणामः) banne maLIne ekaparyAyarUp pariNAm (न प्रजायेत) thatA nathI; ‘‘उभयोः परिणतिः न स्यात्’’ (उभयोः) jIv ane pudgalanI (परिणतिः) maLIne ek kriyA (न स्यात्) thatI nathI; – vastunun svarUp Avun ja chhe; ‘‘यतः अनेकम् अनेकम् एव सदा’’ (यतः) kAraN ke (अनेकम्) bhinna sattArUp chhe jIv-pudgal (अनेकम् एव सदा) te to jIv-pudgal sadAy bhinnarUp chhe, ekarUp kem thaI shake? bhAvArtha Am chhe ke jIvadravya-pudgaladravya bhinna sattArUp chhe te jo pahelAn bhinna sattApaNun chhoDI ek sattArUp thAy to pachhI kartA-karma-kriyApaNun ghaTe. te to ekarUp thatAn nathI tethI jIv-pudgalanun paraspar kartA- karma-kriyApaNun ghaTatun nathI. 8 – 53.
khanDAnvay sahit artha — ahIn koI matAntar nirUpashe ke dravyanI ananta shaktio chhe, to ek shakti evI paN hashe ke ek dravya be dravyonA pariNAmane kare; jevI rIte jIvadravya potAnA ashuddha chetanArUp rAg-dveSh- mohapariNAmane vyApya-vyApakapaNe kare tevI ja rIte gnAnAvaraNAdi karmapinDane vyApya- vyApakapaNe kare. uttar Am chhe ke dravyane ananta shaktio to chhe parantu evI shakti to koI nathI ke jenAthI, jevI rIte potAnA guN sAthe vyApya-vyApakapaNe chhe tevI ja rIte paradravyanA guN sAthe paN vyApya-vyApakapaNe thAy. ‘‘हि एकस्य द्वौ कर्तारौ न’’ (हि) nishchayathI (एकस्य) ek pariNAmanA (द्वौ कर्तारौ न) be dravya kartA nathI; [bhAvArtha Am chhe ke ashuddha chetanArUp rAg-dveSh-mohapariNAmanun jevI rIte
Page 57 of 269
PDF/HTML Page 79 of 291
single page version
vyApya-vyApakapaNe jIvadravya kartA chhe tevI ja rIte pudgaladravya paN ashuddha chetanArUp rAg-dveSh-mohapariNAmanun kartA chhe em to nathI; jIvadravya potAnA rAg- dveSh-mohapariNAmanun kartA chhe, pudgaladravya kartA nathI;] ‘‘एकस्य द्वे कर्मणी न स्तः’’ (एकस्य) ek dravyanA (द्वे कर्मणी न स्तः) be pariNAm hotA nathI; [bhAvArtha Am chhe ke jevI rIte jIvadravya rAg-dveSh-moharUp ashuddha chetanApariNAmanun vyApya- vyApakapaNe kartA chhe tevI rIte gnAnAvaraNAdi achetan karmano kartA jIv chhe em to nathI; potAnA pariNAmano kartA chhe, achetanapariNAmarUp karmano kartA nathI;] ‘‘च एकस्य द्वे क्रिये न’’ (च) vaLI (एकस्य) ek dravyanI (द्वे क्रिये न) be kriyA hotI nathI; [bhAvArtha Am chhe ke jIvadravya jevI rIte chetanapariNatirUp pariName chhe tevI ja rIte achetanapariNatirUp pariNamatun hoy em to nathI;] ‘‘यतः एकम् अनेकं न स्यात्’’ (यतः) kAraN ke (एकम्) ek dravya (अनेकं न स्यात्) be dravyarUp kem thAy? bhAvArtha Am chhe ke jIvadravya ek chetanadravyarUp chhe te jo pahelAn anek dravyarUp thAy to gnAnAvaraNAdi karmanun kartA paN thAy, potAnA rAg-dveSh-moharUp ashuddha chetanapariNAmanun paN kartA thAy; paN em to chhe nahi. anAdinidhan jIvadravya ekarUp ja chhe, tethI potAnA ashuddha chetanapariNAmanun kartA chhe, achetanakarmanun kartA nathI. Avun vastusvarUp chhe. 9 – 54.
र्दुर्वारं ननु मोहिनामिह महाहङ्काररूपं तमः ।
तत्किं ज्ञानघनस्य बन्धनमहो भूयो भवेदात्मनः ।।१०-५५।।
khanDAnvay sahit artha — ‘‘ननु मोहिनाम् अहम् कुर्वे इति तमः आसंसारतः एव धावति’’ (ननु) aho jIv! (मोहिनाम्) mithyAdraShTi jIvono (अहम् कुर्वे इति तमः) ‘gnAnAvaraNAdi karmano kartA jIv chhe’ evo chhe je mithyAtvarUp andhakAr te (आसंसारतः एव धावति) anAdi kALathI ek-santAnarUp chAlyo Avyo chhe. kevo chhe
Page 58 of 269
PDF/HTML Page 80 of 291
single page version
mithyAtvarUpI andhakAr? ‘‘परं’’ paradravyasvarUp chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘उच्चकैः दुर्वारं’’ atishay dhITh chhe. vaLI kevo chhe? ‘‘महाहंकाररूपं’’ (महाहंकार) ‘hun dev, hun manuShya, hun tiryanch, hun nArak’ evI je karmanA paryAyamAn Atmabuddhi (रूपं) te ja chhe svarUp jenun evo chhe. ‘‘यदि तद् भूतार्थपरिग्रहेण एकवारं विलयं व्रजेत्’’ (यदि) jo kadI, (तत्) evo chhe je mithyAtva-andhakAr te (भूतार्थपरिग्रहेण) shuddhasvarUp-anubhav vaDe (एकवारं) antarmuhUrtamAtra (विलयं व्रजेत्) vinAshane pAme to, [bhAvArtha Am chhe ke jIvane yadyapi mithyAtva-andhakAr ananta kALathI chAlyo Avyo chhe tathApi jo samyaktva thAy to mithyAtva chhUTe, jo ek vAr chhUTe to,] ‘‘अहो तत् आत्मनः भूयः बन्धनं किं भवेत्’’ (अहो) he jIv! (तत्) te kAraNathI (आत्मनः) AtmAne arthAt jIvane (भूयः) pharIne (बन्धनं किं भवेत्) ekatvabuddhi shun thAy? arthAt na thAy. kevo chhe AtmA? ‘‘ज्ञानघनस्य’’ gnAnano samUh chhe. bhAvArtha — shuddhasvarUpano anubhav thatAn sansAramAn paribhramaN thatun nathI. 10 – 55.
khanDAnvay sahit artha — ‘‘आत्मा आत्मभावान् करोति’’ (आत्मा) jIvadravya (आत्मभावान्) potAnA shuddhachetanArUp athavA ashuddhachetanArUp rAg-dveSh-mohabhAv, (करोति) te-rUpe pariName chhe. ‘‘परः परभावान् सदा करोति’’ (परः) pudgaladravya (परभावान्) pudgaladravyanA gnAnAvaraNAdirUp paryAyane (सदा) traNe kALe (करोति) kare chhe. ‘‘हि आत्मनः भावाः आत्मा एव’’ (हि) nishchayathI (आत्मनः भावाः) jIvanA pariNAm (आत्मा एव) jIv ja chhe. bhAvArtha Am chhe ke chetanApariNAmane jIv kare chhe, te chetanapariNAm paN jIv ja chhe, dravyAntar thayun nathI. ‘‘परस्य ते परः एव’’ (परस्य) pudgaladravyanA (ते) pariNAm (परः एव) pudgaladravya chhe, jIvadravya thayun nathI. bhAvArtha Am chhe ke gnAnAvaraNAdi karmanun kartA pudgal chhe ane vastu paN pudgal chhe, dravyAntar nathI. 11 – 56.