Page 259 of 269
PDF/HTML Page 281 of 291
single page version
chhe, (ज्ञेय) jīv gneyarūp chhe, evo je (कल्लोल) vachanabhed tenāthī (वल्गन्) bhedane pāmun chhun. bhāvārtha ām chhe ke — vachanano bhed chhe, vastuno bhed nathī. 8-271.
क्वचित्पुनरमेचकं सहजमेव तत्त्वं मम ।
परस्परसुसंहतप्रकटशक्तिचक्रं स्फु रत् ।।९-२७२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke ā shāstranun nām nāṭak samayasār chhe, tethī jem nāṭakamān ek bhāv anekarūpe dekhāḍavāmān āve chhe tem ek jīvadravya anek bhāvo dvārā sādhavāmān āve chhe. ‘‘मम तत्त्वं’’ māro gnānamātra jīvapadārtha āvo chhe. kevo chhe? ‘‘क्वचित् मेचकं लसति’’ karmasanyog vaḍe rāgādi vibhāvarūp pariṇatithī jotān ashuddha chhe evo āsvād āve chhe. ‘‘पुनः’’ ekāntathī āvo ja chhe em nathī; āvo paṇ chhe — ‘‘क्वचित् अमेचकं’’ ek vastumātrarūp jotān shuddha chhe. ekāntathī āvo paṇ nathī. to kevo chhe? ‘‘क्वचित् मेचकामेचकं’’ ashuddha pariṇatirūp tathā vastumātrarūp em ekīvakhate jotān ashuddha paṇ chhe, shuddha paṇ chhe; — e pramāṇe banne vikalpo ghaṭe chhe. evun kem chhe? (सहजं) svabhāvathī evun ja chhe. ‘‘तथापि’’ topaṇ ‘‘अमलमेधसां तत् मनः न विमोहयति’’ (अमलमेधसां) samyagdraṣhṭi jīvonī (तत् मनः) tattvagnānarūp chhe je buddhi te (न विमोहयति) sanshayarūp thatī nathī — bhramane prāpta thatī nathī. bhāvārtha ām chhe ke — jīvanun svarūp shuddha paṇ chhe, ashuddha paṇ chhe, shuddha-ashuddha paṇ chhe – em kahetān avadhāravāmān bhramane sthān chhe, topaṇ jeo syādvādarūp vastu avadhāre chhe temane sugam chhe, bhram ūpajato nathī. kevī chhe vastu? ‘‘परस्परसुसंहतप्रकटशक्तिचक्रं’’ (परस्परसुसंहत) paraspar maḷelī chhe (प्रकटशक्ति) svānubhavagochar jīvanī je anek shaktio temano (चक्रं) samūh chhe jīvavastu. vaḷī kevī chhe? ‘‘स्फु रत्’’ sarva kāḷ udyotamān chhe. 9-272.
Page 260 of 269
PDF/HTML Page 282 of 291
single page version
मितः क्षणविभङ्गुरं ध्रुवमितः सदैवोदयात् ।
रहो सहजमात्मनस्तदिदमद्भुतं वैभवम् ।।१०-२७३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अहो आत्मनः तत् इदम् सहजम् वैभवम् अद्भुतं’’ (अहो) ‘aho’ sambodhan vachan chhe. (आत्मनः) jīvavastunī (तत् इदम् सहजम्) anekāntasvarūp evī (वैभवम्) ātmānā guṇasvarūp lakṣhmī (अद्भुतं) achambo upajāve chhe. shā kāraṇathī evī chhe? ‘‘इतः अनेकतां गतम्’’ (इतः) paryāyarūp draṣhṭithī jotān (अनेकतां) ‘anek chhe’, evā bhāvane (गतम्) prāpta thayelī chhe; ‘‘इतः सदा अपि एकताम् दधत्’’ (इतः) te ja vastune dravyarūpe jotān (सदा अपि एकताम् दधत्) sadāy ek chhe evī pratītine upajāve chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘इतः क्षणविभङ्गुरं’’ (इतः) samay samay prati akhaṇḍ dhārāpravāharūp pariṇame chhe evī draṣhṭithī jotān (क्षणविभङ्गुरं) vinashe chhe, ūpaje chhe; ‘‘इतः सदा एव उदयात् ध्रुवम्’’ (इतः) sarva kāḷ ekarūp chhe evī draṣhṭithī jotān, (सदा एव उदयात्) sarva kāḷ avinashvar chhe em vichāratān, (ध्रुवम्) shāshvat chhe. ‘‘इतः परमविस्तृतं’’ (इतः) vastune pramāṇadraṣhṭithī jotān (परमविस्तृतं) pradeshothī lokapramāṇ chhe, gnānathī gneyapramāṇ chhe; ‘‘इतः निजैः प्रदेशैः धृतम्’’ (इतः) nij pramāṇanī draṣhṭithī jotān (निजैः प्रदेशैः) potānā pradeshamātra (धृतम्) pramāṇ chhe. 10-273.
भवोपहतिरेकतः स्पृशति मुक्तिरप्येकतः ।
स्वभावमहिमात्मनो विजयतेऽद्भुतादद्भुतः ।।११-२७४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘आत्मनः स्वभावमहिमा विजयते’’ (आत्मनः)
Page 261 of 269
PDF/HTML Page 283 of 291
single page version
jīvadravyano (स्वभावमहिमा) svabhāvamahimā arthāt svarūpanī moṭap (विजयते) sarvathī utkr̥uṣhṭa chhe. kevo chhe mahimā? ‘‘अद्भुतात् अद्भुतः’’ āshcharyathī āshcharyarūp chhe. te shun chhe āshcharya? ‘‘एकतः कषायकलिः स्खलति’’ (एकतः) vibhāvapariṇāmashaktirūp vichāratān (कषाय) moh-rāg-dveṣhano (कलिः) upadrav thaīne (स्खलति) svarūpathī bhraṣhṭa thaī pariṇame chhe, evun pragaṭ ja chhe; ‘‘एकतः शान्तिः अस्ति’’ (एकतः) jīvanun shuddha svarūp vichāratān (शान्तिः अस्ति) chetanāmātra svarūp chhe, rāgādi ashuddhapaṇun vidyamān ja nathī. vaḷī kevun chhe? ‘‘एकतः भवोपहतिः अस्ति’’ (एकतः) anādi karmasanyogarūp pariṇamel chhe tethī (भव) sansār – chaturgatimān (उपहतिः) anek vār paribhramaṇ (अस्ति) chhe; ‘‘एकतः मुक्तिः स्पृशति’’ (एकतः) jīvanun shuddha svarūp vichāratān (मुक्तिः स्पृशति) jīvavastu sarva kāḷ mukta chhe evun anubhavamān āve chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘एकतः जगत्त्रितयम् स्फु रति’’ (एकतः) jīvano svabhāv sva-paragnāyak chhe em vichāratān (जगत्) samasta gneyavastunā (त्रितयं) atīt- anāgat-vartamānakāḷagochar paryāy (स्फु रति) ek samayamātra kāḷamān gnānamān pratibimbarūp chhe; ‘‘एकतः चित् चकास्ति’’ (एकतः) vastune svarūpasattāmātra vichāratān (चित्) ‘shuddha gnānamātra’ (चकास्ति) em shobhe chhe. bhāvārtha ām chhe ke — vyavahāramātrathī gnān samasta gneyane jāṇe chhe, nishchayathī jāṇatun nathī, potānā svarūpamātra chhe, kem ke gney sāthe vyāpya-vyāpakarūp nathī. 11 – 274.
स्खलदखिलविकल्पोऽप्येक एव स्वरूपः ।
प्रसभनियमितार्चिश्चिच्चमत्कार एषः ।।१२-२७५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एषः चिच्चमत्कारः जयति’’ anubhavapratyakṣha gnānamātra jīvavastu sarva kāḷ jayavant pravarto. bhāvārtha ām chhe ke sākṣhāt upādey chhe. kevī chhe? ‘‘सहजतेजःपुञ्जमज्जत्त्रिलोकीस्खलदखिलविकल्पः’’ (सहज) dravyanā svarūpabhūt (तेजःपुञ्ज) kevaḷagnānamān (मज्जत्) gneyarūpe magna je (त्रिलोकी) samasta gneyavastu, tenā kāraṇe (स्खलत्) ūpajyā chhe (अखिलविकल्पः) anek prakāranā paryāyabhed jemān, evī
Page 262 of 269
PDF/HTML Page 284 of 291
single page version
chhe gnānamātra jīvavastu; ‘‘अपि’’ topaṇ ‘‘एकः एव स्वरूपः’’ ek gnānamātra jīvavastu chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘स्वरसविसरपूर्णाच्छिन्नतत्त्वोपलम्भः’’ (स्वरस) chetanāsvarūpanī (विसर) anant shaktithī (पूर्ण) samagra chhe, (अच्छिन्न) anant kāḷ paryanta shāshvat chhe, – evā (तत्त्व) jīvavastusvarūpanī (उपलम्भः) thaī chhe prāpti jene, evī chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘प्रसभनियमितार्चिः’’ (प्रसभ) gnānāvaraṇakarmano vināsh thatān pragaṭ thayun chhe (नियमित) jeṭalun hatun teṭalun (अर्चिः) kevaḷagnānasvarūp jenun, evī chhe. bhāvārtha ām chhe ke paramātmā sākṣhāt nirāvaraṇ chhe. 12 – 275.
न्यनवरतनिमग्नं धारयद् ध्वस्तमोहम् ।
ज्ज्वलतु विमलपूर्णं निःसपत्नस्वभावम् ।।१३-२७६।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एतत् अमृतचन्द्रज्योतिः उदितम्’’ (एतत्) pratyakṣhapaṇe vidyamān (अमृतचन्द्रज्योतिः) ‘amr̥utachandrajyoti’; — ā padanā be artha chhe. pahelo artha — (अमृत) mokṣharūpī (चन्द्र) chandramāno (ज्योतिः) prakāsh (उदितम्) pragaṭ thayo. bhāvārtha ām chhe ke shuddha jīvasvarūp mokṣhamārga evā arthano prakāsh thayo. bījo artha ām chhe ke (अमृतचन्द्र) amr̥utachandra nām chhe ṭīkānā kartā āchāryanun, temanī (ज्योतिः) buddhinā prakāsharūp (उदितम्) shāstra sampūrṇa thayun. shāstrane āshīrvād detā thakā kahe chhe — ‘‘निःसपत्नस्वभावम् समन्तात् ज्वलतु’’ (निःसपत्न) nathī koī shatru jeno evā (स्वभावम्) abādhit svarūpe (समन्तात्) sarva kāḷ sarva prakāre (ज्वलतु) paripūrṇa pratāpasanyukta prakāshamān ho. kevun chhe? ‘‘विमलपूर्णं’’ (विमल) pūrvāpar virodharūp maḷathī rahit chhe tathā (पूर्णं) arthathī gambhīr chhe. ‘‘ध्वस्तमोहम्’’ (ध्वस्त) mūḷathī ukhāḍī nākhī chhe (मोहम्) bhrānti jeṇe, evun chhe. bhāvārtha ām chhe ke ā shāstramān shuddha jīvanun svarūp niḥsandehapaṇe kahyun chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘आत्मना आत्मनि आत्मानम् अनवरतनिमग्नं धारयत्’’ (आत्मना) gnānamātra shuddha jīv vaḍe (आत्मनि) shuddha jīvamān (आत्मानम्) shuddha jīvane (अनवरतनिमग्नं धारयत्) nirantar
Page 263 of 269
PDF/HTML Page 285 of 291
single page version
anubhavagochar karatun thakun. kevo chhe ātmā? ‘‘अविचलितचिदात्मनि’’ (अविचलित) sarva kāḷ ekarūp je (चित्) chetanā te ja chhe (आत्मनि) svarūp jenun, evo chhe. nāṭak samayasāramān amr̥utachandrasūrie kahelo je sādhya-sādhak bhāv te sampūrṇa thayo. nāṭak samayasār shāstra pūrṇa thayun. — ā āshīrvād vachan chhe. 13-276.
रागद्वेषपरिग्रहे सति यतो जातं क्रियाकारकैः ।
तद्विज्ञानघनौघमग्नमधुना किञ्चिन्न किञ्चित्किल ।।१४-२७७।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘किल तत् किञ्चित् अखिलं क्रियायाः फलं अधुना तत् विज्ञानघनौघमग्नम् खिन्ना न किञ्चित्’’ (किल) nishchayathī (तत्) jeno avaguṇ kahīshun evo je, (किञ्चित् अखिलं क्रियायाः फलं) koī ek paryāyārthik nayathī mithyādraṣhṭi jīvane anādi kāḷathī nānā prakāranī bhog sāmagrīne bhogavatān moh- rāg-dveṣharūp ashuddha pariṇatinā kāraṇe, karmano bandh anādi kāḷathī thato hato te (अधुना) samyaktvanī utpattithī māṇḍīne (तत् विज्ञानघनौघमग्नम्) shuddha jīvasvarūpanā anubhavamān samāyo thako (खिन्ना) maṭī gayo; te (न किञ्चित्) maṭatān kāī chhe ja nahi; je hatun te rahyun. kevun hatun kriyānun phaḷ? ‘‘यस्मात् स्वपरयोः पूरा द्वैतम् अभूत्’’ (यस्मात्) je kriyānā phaḷanā kāraṇe (स्वपरयोः) ‘ā ātmasvarūp, ā parasvarūp’ evun (पुरा) anādi kāḷathī (द्वैतम् अभूत्) dvividhāpaṇun thayun. bhāvārtha ām chhe ke moh-rāg-dveṣh svachetanāpariṇati jīvanī – em mānyun. vaḷī kriyāphaḷathī shun thayun? ‘‘यतः अत्र अन्तरं भूतं’’ (यतः) je kriyāphaḷanā kāraṇe (अत्र) shuddha jīvavastunā svarūpamān (अन्तरं भूतं) antarāy thayo. bhāvārtha ām chhe ke jīvanun svarūp to anantachatuṣhṭayarūp chhe; anādithī māṇḍīne anant kāḷ gayo, jīv potānā svarūpane na pāmyo, chaturgatisansāranun duḥkh pāmyo; te paṇ kriyānā phaḷanā kāraṇe. vaḷī kriyāphaḷathī shun thayun? ‘‘यतः रागद्वैषपरिग्रहे सति क्रियाकारकैः जातं’’ (यतः) je kriyānā phaḷathī (रागद्वेष) ashuddha pariṇatirūp (परिग्रहे)
Page 264 of 269
PDF/HTML Page 286 of 291
single page version
pariṇām thayā, em (सति) thatān (क्रियाकारकैः जातं) ‘jīv rāgādi pariṇāmono kartā chhe tathā bhoktā chhe’ ītyādi jeṭalā vikalpoūpajyā teṭalā kriyānā phaḷathī ūpajyā. vaḷī kriyānā phaḷanā kāraṇe shun thayun? ‘‘यतः अनुभूतिः भुञ्जाना’’ (यतः) je kriyānā phaḷanā kāraṇe (अनुभूतिः) āṭh karmonā udayano svād (भुञ्जाना) bhogavyo. bhāvārtha ām chhe ke āṭhey karmonā udayathī jīv atyant duḥkhī chhe, te paṇ kriyānā phaḷanā kāraṇe. 14 – 277.
र्व्याख्या कृतेयं समयस्य शब्दैः ।
कर्तव्यमेवामृतचन्द्रसूरेः ।।१५-२७८।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अमृतचन्द्रसूरेः किञ्चित् कर्तव्यम् न अस्ति एव’’ (अमृतचन्द्रसूरेः) granthakartānun nām amr̥utachandrasūri chhe, temanun (किञ्चित्) nāṭak samayasāranun (कर्तव्यम्) karavāpaṇun (न अस्ति एव) nathī. bhāvārtha ām chhe ke nāṭak samayasār granthanī ṭīkānā kartā amr̥utachandra nāmanā āchārya pragaṭ chhe, topaṇ mahān chhe, moṭā chhe, sansārathī virakta chhe, tethī granth karavānun abhimān karatā nathī. kevā chhe amr̥utachandrasūri? ‘‘स्वरूपगुप्तस्य’’ dvādashāṅgarūp sūtra anādinidhan chhe, koīe karel nathī — em jāṇīne potāne granthanun kartāpaṇun nathī mānyun jemaṇe, evā chhe. em kem chhe? kāraṇ ke ‘‘समयस्य इयं व्याख्या शब्दैः कृता’’ (समयस्य) shuddha jīv svarūpanī (इयं व्याख्या) nāṭak samayasār nāmak grantharūp vyākhyā (शब्देः कृता) vachanātmak evā shabdarāshi vaḍe karavāmān āvī chhe. kevo chhe shabdarāshi? ‘‘स्वशक्तिसंसूचितवस्तुतत्वैः’’ (स्वशक्ति) shabdomān chhe artha sūchavavānī shakti, tethī (संसूचित) prakāshamān thayo chhe (वस्तु) jīvādi padārthono (तत्त्वैः) dravya-guṇ-paryāyarūp, utpād-vyay-dhrauvyarūp athavā hey-upādeyarūp nishchay jenā vaḍe, evo chhe shabdarāshi. 15 – 278.
