Page 239 of 269
PDF/HTML Page 261 of 291
single page version
sattāmātra gnānavastu hovānī (भ्रमतः) thāy chhe bhrānti, te kāraṇathī. bhāvārtha ām chhe ke jem uṣhṇane jāṇatān uṣhṇanī ākr̥utirūpe gnān pariṇame chhe em dekhīne gnānane uṣhṇasvabhāv māne chhe mithyādraṣhṭi jīv tem. kevo thato thako? ‘‘दुर्वासनावासितः’’ (दुर्वासना) anādinā mithyātva sanskār te vaḍe (वासितः) thayo chhe svabhāvathī bhraṣhṭa evo. evo kem chhe? ‘‘सर्वद्रव्यमयं पुरुषं प्रपद्य’’ (सर्वद्रव्य) jeṭalān samasta dravya chhe temanun je dravyapaṇun (मयं) te-may jīv chhe arthāt teṭalā samasta svabhāv jīvamān chhe evī (पुरुषं) jīvavastune (प्रपद्य) pratītirūp mānīne. — ām mithyādraṣhṭi jīv māne chhe. ‘‘तु स्याद्वादी स्वद्रव्यम् आश्रयेत् एव’’ (तु) ekāntavādī māne chhe te pramāṇe nathī, syādvādī māne chhe te pramāṇe chhe. te ā pramāṇeḥ (स्याद्वादी) syādvādī arthāt anekāntavādī (स्वद्रव्यम् आश्रयेत्) gnānamātra jīvavastu em sādhī shake chhe — anubhav karī shake chhe. samyagdraṣhṭi jīv (एव) evo ja chhe. kevo chhe syādvādī? ‘‘समस्तवस्तुषु परद्रव्यात्मना नास्तितां जानन्’’ (समस्तवस्तुषु) gnānamān pratibimbit thayun chhe samasta gneyanun svarūp, temān (परद्रव्यात्मना) anubhave chhe gnānavastuthī bhinnapaṇun, tenā kāraṇe (नास्तितां जानन्) nāstipaṇun anubhavato thako. bhāvārtha ām chhe ke samasta gney gnānamān uddīpit thāy chhe parantu gneyarūp chhe, gnānarūp thayun nathī. kevo chhe syādvādī? ‘‘निर्मलशुद्धबोधमहिमा’’ (निर्मल) mithyādoṣhathī rahit tathā (शुद्ध) rāgādi ashuddha pariṇatithī rahit evun je (बोध) anubhavagnān tenāthī chhe (महिमा) pratāp jeno, evo chhe. 7 – 253.
सीदत्येव बहिः पतन्तमभितः पश्यन्पुमांसं पशुः ।
स्तिष्ठत्यात्मनिखातबोध्यनियतव्यापारशक्तिर्भवन् ।।८-२५४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke koī mithyādraṣhṭi jīv evo chhe ke je vastune paryāyarūp māne chhe, dravyarūp mānato nathī; tethī jeṭalo
Page 240 of 269
PDF/HTML Page 262 of 291
single page version
samasta vastuno chhe ādhārabhūt pradeshapuñj tene jāṇe chhe gnān, jāṇatu thakun tenī ākr̥utirūpe pariṇame chhe gnān, enun nām parakṣhetra chhe, te kṣhetrane gnānanun kṣhetra māne chhe. ekāntavādī mithyādraṣhṭi jīv, te kṣhetrathī sarvathā bhinna chhe chaitanyapradeshamātra gnānanun kṣhetra, tene mānato nathī. tenā prati samādhān ām chhe ke gnānavastu parakṣhetrane jāṇe chhe parantu potānā kṣhetrarūp chhe, paranun kṣhetra gnānanun kṣhetra nathī. te ja kahe chhe — ‘‘
olānnī ( – karānī) māphak gaḷe chhe, gnānamātra jīvavastu chhe em sādhī shakato nathī, (एव) nishchayathī em ja chhe. kevo chhe ekāntavādī? ‘‘भिन्नक्षेत्रनिषण्ण- बोध्यनियतव्यापारनिष्ठः’’ (भिन्नक्षेत्र) potānā chaitanyapradeshathī anya chhe je samasta dravyono pradeshapuñj (निषण्ण) tenī ākr̥utirūp pariṇamyo chhe evo chhe je (बोध्यनियतव्यापार) gney-gnāyakano avashya sambandh, temān (निष्ठः) niṣhṭha chhe arthāt etāvanmātrane (-eṭalāmātrane) jāṇe chhe gnānanun kṣhetra, evo chhe ekāntavādī mithyādraṣhṭi jīv. ‘‘सदा’’ anādi kāḷathī evo ja chhe. vaḷī kevo chhe mithyādraṣhṭi jīv? ‘‘अभितः बहिः पतन्तम् पुमांसं पश्यन्’’ (अभितः) mūḷathī māṇḍīne (बहिः पतन्तम्) parakṣhetrarūp pariṇamī chhe em (पुमांसं) jīvavastune (पश्यन्) māne chhe — anubhave chhe, evo chhe mithyādraṣhṭi jīv. ‘‘पुनः स्याद्वादवेदी तिष्ठति’’ (पुनः) ekāntavādī je pramāṇe kahe chhe te pramāṇe nathī parantu (स्याद्वादवेदी) syādvādavedī arthāt anekāntavādī (तिष्ठति) je pramāṇe māne chhe tevī vastu chhe. bhāvārtha ām chhe ke te vastune sādhī shake chhe. kevo chhe syādvādī? ‘‘स्वक्षेत्रास्तितया निरुद्धरभसः’’ (स्वक्षेत्र) samasta paradravyathī bhinna nijasvarūp chaitanyapradesh, tenī (अस्तितया) sattārūpe (निरुद्धरभसः) pariṇamyun chhe gnānanun sarvasva jenun, evo chhe syādvādī. vaḷī kevo chhe? ‘‘आत्म- निखातबोध्यनियतव्यापारशक्तिः भवन्’’ (आत्म) gnānavastumān (निखात) gney pratibimbarūp chhe — evo chhe (बोध्यनियतव्यापार) gney-gnāyakarūp avashya sambandh, āvun (शक्तिः) jāṇyun chhe gnānavastunun sahaj jeṇe, evo (भवन्) hoto thako. bhāvārtha ām chhe ke gnānamātra jīvavastu parakṣhetrane jāṇe chhe evun sahaj chhe, parantu potānā pradeshomān chhe, parāyā pradeshomān nathī — em māne chhe syādvādī jīv, tethī vastune sādhī shake chhe — anubhav karī shake chhe. 8-254.
Page 241 of 269
PDF/HTML Page 263 of 291
single page version
त्यक्तार्थोऽपि न तुच्छतामनुभवत्याकारकर्षी परान् ।।९-२५५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke koī ekāntavādī mithyādraṣhṭi jīv evo chhe ke je vastune dravyarūp māne chhe, paryāyarūp nathī mānato, tethī gneyavastunā pradeshone jāṇatān gnānane ashuddhapaṇun māne chhe; ‘gnānano evo ja svabhāv chhe, te gnānano paryāy chhe’ – em mānato nathī. tenā prati uttar ām chhe ke gnānavastu potānā pradeshomān chhe, gneyanā pradeshone jāṇe chhe evo svabhāv chhe, ashuddhapaṇun nathī; – evun māne chhe syādvādī. e ja kahe chhe — ‘‘पशुः प्रणश्यति’’ (पशुः) ekāntavādī mithyādraṣhṭi jīv (प्रणश्यति) vastumātra sādhavāthī bhraṣhṭa chhe — anubhav karavāne bhraṣhṭa chhe. kevo thaīne bhraṣhṭa chhe? ‘‘तुच्छीभूय’’ tattvagnānathī shūnya thaīne. vaḷī kevo chhe? ‘‘अर्थैः सह चिदाकारान् वमन्’’ (अर्थैः सह) gnānagochar chhe je gneyanā pradesho temanī sāthe (चिदाकारान्) gnānanī shaktinun athavā gnānanā pradeshonun (वमन्) mūḷathī vaman karyun chhe arthāt temanun nāstipaṇun jāṇyun chhe jeṇe, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘पृथग्विधपरक्षेत्रस्थितार्थोज्झनात्’’ (पृथग्विध) paryāyarūp je (परक्षेत्र) gneyavastunā pradeshone jāṇatān thāy chhe temanī ākr̥utirūpe gnānanī pariṇati, te-rūp (स्थित) pariṇamatī je (अर्थ) gnānavastu tene, (उज्झनात्) ‘āvun gnān ashuddha chhe’ evī buddhi vaḍe tyāg karato thako; evo chhe ekāntavādī. shā māṭe gneyapariṇat gnānane hey kare chhe? ‘‘स्वक्षेत्रस्थितये’’ (स्वक्षेत्र) gnānanā chaitanyapradeshanī (स्थितये) sthiratā māṭe. bhāvārtha ām chhe ke gnānavastu gneyanā pradeshonā jāṇapaṇāthī rahit thāy to shuddha thāy, em māne chhe ekāntavādī mithyādraṣhṭi jīv. tenā prati syādvādī kahe chhe — ‘‘तु स्याद्वादी तुच्छतां न अनुभवति’’ (तु) ekāntavādī māne chhe te pramāṇe nathī, syādvādī māne chhe te pramāṇe chhe. (स्याद्वादी) syādvādī arthāt anekāntadraṣhṭi jīv (तुच्छताम्) gnānavastu gneyanā
Page 242 of 269
PDF/HTML Page 264 of 291
single page version
kṣhetrane jāṇe chhe, potānā pradeshothī sarvathā shūnya chhe evun (न अनुभवति) mānato nathī; gnānavastu gneyanā kṣhetrane jāṇe chhe, gneyakṣhetrarūp nathī em māne chhe. kevo chhe syādvādī? ‘‘त्यक्तार्थः अपि’’ gneyakṣhetranī ākr̥utirūpe pariṇame chhe gnān, em māne chhe topaṇ gnān potānā kṣhetrarūp chhe — em māne chhe. vaḷī kevo chhe syādvādī? ‘‘स्वधामनि वसन्’’ gnānavastu potānā pradeshomān chhe em anubhave chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘परक्षेत्रे नास्तितां विदन्’’ (परक्षेत्रे) gneyapradeshanī ākr̥utirūpe pariṇamyun chhe gnān, temān (नास्तितां विदन्) nāstipaṇun māne chhe arthāt jāṇe chhe to jāṇo topaṇ etāvanmātra (eṭalun mātra) gnānanun kṣhetra nathī – em māne chhe syādvādī. vaḷī kevo chhe? ‘‘परात् आकारकर्षी’’ parakṣhetranī ākr̥utirūpe pariṇamyo chhe gnānano paryāy, tenāthī bhinnapaṇe gnānavastunā pradeshono anubhav karavāne samartha chhe. tethī syādvād vastusvarūpano sādhak, ekāntapaṇun vastusvarūpanun ghātak; tethī syādvād upādey chhe. 9-255.
सीदत्येव न किञ्चनापि कलयन्नत्यन्ततुच्छः पशुः ।
पूर्णस्तिष्ठति बाह्यवस्तुषु मुहुर्भूत्वा विनश्यत्स्वपि ।।१०-२५६।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke koī mithyādraṣhṭi jīv evo chhe ke je vastune paryāyamātra māne chhe, dravyarūp nathī mānato; tethī gneyavastunā atīt- anāgat-vartamānakāḷ sambandhī anek avasthābhed chhe, temane jāṇatān gnānanā paryāyarūp anek avasthābhed thāy chhe, temān gneyasambandhī pahelo avasthābhed vinashe chhe, te avasthābhed vinashatān tenī ākr̥utirūpe pariṇamelā gnānaparyāyano avasthābhed paṇ vinashe chhe, teno — avasthābhedano — vināsh thatān ekāntavādī mūḷathī gnān- vastuno vināsh māne chhe. tenā prati samādhān ām chhe ke gnānavastu avasthābhedathī vinashe chhe, dravyarūpe vichāratān potānī jāṇapaṇārūp avasthāthī shāshvat chhe, na ūpaje chhe, na vinashe chhe — āvun samādhān syādvādī kare chhe. e ja kahe chhe — ‘‘पशुः सीदति
Page 243 of 269
PDF/HTML Page 265 of 291
single page version
एव’’ (पशुः) ekāntavādī (सीदति) vastunā svarūpane sādhavāne bhraṣhṭa chhe, (एव) avashya em chhe. kevo chhe ekāntavādī? ‘‘अत्यन्ततुच्छः’’ vastunā astitvanā gnānathī atyant shūnya chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘न किञ्चन अपि कलयन्’’ (न किञ्चन) gney-avasthānā jāṇapaṇāmātra gnān chhe, tenāthī bhinna koī vasturūp gnānavastu nathī, (अपि) anshamātra paṇ nathī — (कलयन्) evī anubhavarūp pratīti kare chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘पूर्वालम्बितबोध्यनाशसमये ज्ञानस्य नाशं विदन्’’ (पूर्व) koī pahelā avasaramān (आलम्बित) jāṇīne tenī ākr̥utirūp thayelā je (बोध्य) gneyākār gnānaparyāy, tenā (नाशसमये) vināshasambandhī koī anya avasaramān (ज्ञानस्य) gnānamātra jīvavastuno (नाशं विदन्) nāsh māne chhe, — evo chhe ekāntavādī mithyādraṣhṭi jīv. tene syādvādī sambodhe chhe — ‘‘पुनः स्याद्वादवेदी पूर्णः तिष्ठति’’ (पुनः) ekāntadraṣhṭi je pramāṇe kahe chhe te pramāṇe nathī, syādvādī je pramāṇe māne chhe te pramāṇe chhe. (स्याद्वादवेदी) anekānta-anubhavashīl jīv (पूर्णः तिष्ठति) ‘trikāḷagochar gnānamātra jīvavastu’ evo anubhav karato thako tenā par draḍh chhe. kevo draḍh chhe? ‘‘बाह्यवस्तुषु मुहुः भूत्वा विनश्यत्सु अपि’’ (बाह्यवस्तुषु) samasta gney athavā gneyākār pariṇamelā gnānaparyāyanā anek bhed, teo (मुहुः भूत्वा) anek paryāyarūp thāy chhe, (विनश्यत्सु अपि) anek vār vinashe chhe, topaṇ draḍh rahe chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अस्य निजकालतः अस्तित्वं कलयन्’’ (अस्य) gnānamātra jīvavastunun (निजकालतः) trikāḷ shāshvat gnānamātra avasthāthī (अस्तित्वं कलयन्) vastupaṇun athavā astipaṇun anubhave chhe syādvādī jīv. 10-256.
र्ज्ञेयालम्बनलालसेन मनसा भ्राम्यन् पशुर्नश्यति ।
स्तिष्ठत्यात्मनिखातनित्यसहजज्ञानैकपुञ्जीभवन् ।।११-२५७।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke koī mithyādraṣhṭi ekāntavādī evo chhe ke je vastune dravyamātra māne chhe, paryāyarūp mānato nathī;
Page 244 of 269
PDF/HTML Page 266 of 291
single page version
tethī gneyanī anek avasthāne jāṇe chhe gnān, tene jāṇatun thakun te ākr̥utirūp pariṇame chhe gnān; te samasta chhe gnānanā paryāy, te paryāyone gnānanun astitva māne chhe mithyādraṣhṭi jīv. tenā prati samādhān ām chhe ke gneyanī ākr̥utirūp pariṇamatā jeṭalā gnānanā paryāy chhe temanā vaḍe gnānanun astitva nathī. em kahe chhe — ‘‘पशुः नश्यति’’(पशुः)
kevo chhe ekāntavādī? ‘‘ज्ञेयालम्बनलालसेन मनसा बहिः भ्राम्यन्’’ ‘(ज्ञेय) samasta dravyarūp (आलम्बन) gneyanā avasare gnānanī sattā’ evā nishchayarūp (लालसेन) chhe abhiprāy jeno, evā (मनसा) man vaḍe (बहिः भ्राम्यन्) svarūpathī bahār ūpajyo chhe bhram jene, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अर्थालम्बनकाले ज्ञानस्य सत्त्वं कलयन् एव’’ (अर्थ) jīvādi samasta gneyavastune (आलम्बन) jāṇatī (काले) vakhate ja (ज्ञानस्य) gnānamātra vastunī (सत्त्वं) sattā chhe (कलयन्) evo anubhav kare chhe, (एव) evo ja chhe. tenā prati syādvādī vastunī siddhi kare chhe — ‘‘पुनः स्याद्वादवेदी तिष्ठति’’ (पुनः) ekāntavādī je pramāṇe māne chhe te pramāṇe nathī, syādvādī je pramāṇe māne chhe te pramāṇe chhe. (स्याद्वादवेदी) syādvādavedī arthāt anekāntavādī (तिष्ठति) vastusvarūp sādhavāne samartha chhe. kevo chhe syādvādī? ‘‘अस्य परकालतः नास्तित्वं कलयन्’’ (अस्य) gnānamātra jīvavastunun (परकालतः) gneyāvasthānā jāṇapaṇāthī (नास्तित्वं) nāstipaṇu chhe evī (कलयन्) pratīti kare chhe syādvādī. vaḷī kevo chhe ‘‘आत्मनिखातनित्यसहज- ज्ञानैकपुञ्जीभवन्’’ (आत्म) gnānamātra jīvavastumān (निखात) anādithī ek vasturūp, (नित्य) avinashvar, (सहज) upāy vinā dravyanā svabhāvarūp-evī je (ज्ञान) jāṇapaṇārūp shakti te-rūp (एकपुञ्जीभवन्) hun jīvavastu chhun, avinashvar gnānasvarūp chhun – evo anubhav karato thako. — āvo chhe syādvādī. 11 – 257.
नश्यत्येव पशुः स्वभावमहिमन्येकान्तनिश्चेतनः ।
स्याद्वादी तु न नाशमेति सहजस्पष्टीकृतप्रत्ययः ।।१२-२५८।।
Page 245 of 269
PDF/HTML Page 267 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke koī ekāntavādī mithyādraṣhṭi jīv evo chhe ke je vastune paryāyamātra māne chhe, dravyarūp nathī mānato; tethī jeṭalī-samasta – gneyavastuonā jeṭalā chhe shaktirūp svabhāv temane jāṇe chhe gnān, jāṇatun thakun temanī ākr̥utirūpe pariṇame chhe, tethī gneyanī shaktinī ākr̥utirūp chhe gnānanā paryāy, temanāthī gnānavastunī sattā māne chhe; temanāthī bhinna chhe potānī shaktinī sattāmātra, tene nathī mānato; – evo chhe ekāntavādī. tenā prati syādvādī samādhān kare chhe ke gnānamātra jīvavastu samasta gneyashaktine jāṇe chhe evun sahaj chhe; parantu potānī gnānashaktithī astirūp chhe. em kahe chhe — ‘‘
पशुः नश्यति एव’’ (पशुः) ekāntavādī (नश्यति) vastunī sattāne sādhavāthī bhraṣhṭa chhe, (एव) nishchayathī. kevo chhe ekāntavādī? ‘‘बहिः वस्तुषु नित्यं विश्रान्तः’’ (बहिः वस्तुषु) samasta gneyavastunī anek shaktinī ākr̥utirūpe pariṇamyā chhe gnānanā paryāy, temān (नित्यं विश्रान्तः) sadā vishrānta chhe arthāt paryāyamātrane jāṇe chhe gnānavastu, – evo chhe nishchay jeno, evo chhe. shā kāraṇathī evo chhe? ‘‘परभावभावकलनात्’’ (परभाव) gneyanī shaktinī ākr̥utirūpe chhe gnānano paryāy, temān (भावकलनात्) avadhāryun chhe gnānavastunun astipaṇun, – evā jūṭhā abhiprāyanā kāraṇathī. vaḷī kevo chhe ekāntavādī? ‘‘स्वभावमहिमनि एकान्तनिश्चेतनः’’ (स्वभाव) jīvanī gnānamātra nij shaktinā (महिमनि) anādinidhan shāshvat pratāpamān (एकान्तनिश्चेतनः) ekānta nishchetan chhe arthāt tenāthī sarvathā shūnya chhe. bhāvārtha ām chhe ke svarūpasattāne nathī mānato – evo chhe ekāntavādī. tenā prati syādvādī samādhān kare chhe — ‘‘तु स्याद्वादी नाशम् न एति’’ (तु) ekāntavādī māne chhe te pramāṇe nathī, syādvādī māne chhe te pramāṇe chhe. (स्याद्वादी) anekāntavādī (नाशम्) vināsh (न एति) pāmato nathī. bhāvārtha ām chhe ke gnānamātra vastunī sattāne sādhī shake chhe. kevo chhe anekāntavādī jīv? ‘‘सहजस्पष्टीकृतप्रत्ययः’’ (सहज) svabhāvashaktimātra evun je astitva te sambandhī (स्पष्टीकृत) draḍh karyo chhe (प्रत्ययः) anubhav jeṇe, evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘सर्वस्मात् नियतस्वभावभवनज्ञानात् विभक्तः भवन्’’ (सर्वस्मात्) jeṭalā chhe (नियतस्वभाव) potapotānī shaktie birājamān evā je gneyarūp jīvādi padārtho temanī (भवन) sattānī ākr̥utirūpe pariṇamyā chhe evā (ज्ञानात्) jīvanā gnānaguṇanā
Page 246 of 269
PDF/HTML Page 268 of 291
single page version
paryāy, temanāthī (विभक्तः भवन्) bhinna chhe gnānamātra sattā — evo anubhav karato thako. 12-258.
सर्वत्राप्यनिवारितो गतभयः स्वैरं पशुः क्रीडति ।
दारूढः परभावभावविरहव्यालोकनिष्कम्पितः ।।१३-२५९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke koī ekāntavādī mithyādraṣhṭi jīv evo chhe ke je vastune dravyamātra māne chhe, paryāyarūp nathī mānato; tethī jeṭalī chhe gneyavastu, temanī anant chhe shaktio, temane jāṇe chhe gnān; jāṇatun thakun gneyanī shaktinī ākr̥utirūpe pariṇame chhe, evun dekhīne ‘jeṭalī gneyanī shakti teṭalī gnānavastu’ em māne chhe mithyādraṣhṭi ekāntavādī. tenā prati ām samādhān kare chhe syādvādī ke — gnānamātra jīvavastuno evo svabhāv chhe ke samasta gneyanī shaktine jāṇe, jāṇatī thakī tenī ākr̥utirūpe pariṇame chhe, parantu gneyanī shakti gneyamān chhe, gnānavastumān nathī; gnānano jāṇavārūp paryāy chhe, tethī gnānavastunī sattā bhinna chhe. em kahe chhe — ‘‘पशुः स्वैरं क्रीडति’’ (पशुः) mithyādraṣhṭi ekāntavādī (स्वैरं क्रीडति) hey-upādey gnānathī rahit thaīne svechchhāchārarūp pravarte chhe. bhāvārtha ām chhe ke gneyanī shaktine gnānathī bhinna nathī mānato, jeṭalī gneyanī shakti chhe tene gnānamān mānīne ‘nānā shaktirūp gnān chhe, gney chhe ja nahīn’ evī buddhirūp pravarte chhe. kevo chhe ekāntavādī? ‘‘शुद्धस्वभावच्युतः’’ (शुद्धस्वभाव) gnānamātra jīvavastuthī (च्युतः) chyut chhe arthāt tene viparitarūpe anubhave chhe. viparītapaṇun kem chhe? ‘‘सर्वभावभवनं आत्मनि अध्यास्य’’ (सर्व) jeṭalī jīvādi padārtharūp gneyavastu temanā (भाव) shaktirūp guṇaparyāy-anshabhed, temanī (भवनं) sattāne (आत्मनि) gnānamātra jīvavastumān (अध्यास्य) pratīti karīne. bhāvārtha ām chhe ke gnānagochar chhe samasta dravyanī shakti, temanī ākr̥utirūpe pariṇamyun chhe gnān, tethī sarva shakti gnānanī chhe
Page 247 of 269
PDF/HTML Page 269 of 291
single page version
em māne chhe, gneyanī tathā gnānanī bhinna sattā nathī mānato. vaḷī kevo chhe? ‘‘सर्वत्र अपि अनिवारितः गतभयः’’ (सर्वत्र) sparsha, ras, gandh, varṇa, shabda evā indriyaviṣhay tathā man-vachan-kāy tathā nānā prakāranī gneyanī shakti, temanāmān (अपि) avashya (अनिवारितः) ‘hun sharīr, hun man, hun vachan, hun kāy, hun sparsha-ras- gandh-varṇa-shabda’ ityādi parabhāvane potānā jāṇīne pravarte chhe; (गतभयः) mithyādraṣhṭine koī bhāv parabhāv nathī ke jenāthī ḍar hoy; – evo chhe ekāntavādī. tenā prati samādhān kare chhe syādvādī — ‘‘तु स्याद्वादी विशुद्ध एव लसति’’ (तु) je pramāṇe mithyādraṣhṭi ekāntavādī māne chhe te pramāṇe nathī, je pramāṇe syādvādī māne chhe te pramāṇe chhe — (स्याद्वादी) syādvādī arthāt anekāntavādī jīv (विशुद्धः एव लसति) mithyātvathī rahit thaīne pravarte chhe. kevo chhe syādvādī? ‘‘स्वस्य स्वभावं भरात् आरूढः’’ (स्वस्य स्वभावं) gnānavastunī jāṇapaṇāmātra shakti, tenī (भरात् आरूढः) bahu ja pragāḍharūpe pratīti kare chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘परभावभावविरहव्यालोकनिष्कम्पितः’’ (परभाव) samasta gneyanī anek shaktinī ākr̥utirūp pariṇamyun chhe gnān, e rūpe (भाव) māne chhe je gnānavastunun astitva, (विरह) evī viparīt buddhinā tyāgathī thaī chhe (व्यालोक) sāchī draṣhṭi, tenāthī thayo chhe (निष्कम्पितः) sākṣhāt amiṭ ( – aṭaḷ) anubhav jene, evo chhe syādvādī. 13 – 259.
निर्ज्ञानात्क्षणभङ्गसङ्गपतितः प्रायः पशुर्नश्यति ।
टङ्कोत्कीर्णघनस्वभावमहिमज्ञानं भवन् जीवति ।।१४-२६०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke koī ekāntavādī mithyādraṣhṭi evo chhe ke je vastune paryāyamātra māne chhe, dravyarūp nathī mānato; tethī akhaṇḍ dhārāpravāharūp pariṇame chhe gnān, teno thāy chhe pratisamay utpād-vyay, tethī paryāy vinashatān jīvadravyano vināsh māne chhe. tenā prati syādvādī ām samādhān
Page 248 of 269
PDF/HTML Page 270 of 291
single page version
kare chhe ke paryāyarūpe jotān jīvavastu ūpaje chhe, vinashe chhe; dravyarūpe jotān jīv sadā shāshvat chhe. te kahe chhe — ‘‘पशुः नश्यति’’ (पशुः) ekāntavādī jīv (नश्यति) shuddha jīvavastune sādhavāthī bhraṣhṭa chhe. kevo chhe ekāntavādī? ‘‘प्रायः क्षणभङ्गसङ्गपतितः’’ (प्रायः) ekāntapaṇe (क्षणभङ्ग) pratisamay thatā paryāyanā vināshathī (संङ्गपतितः) te paryāyanī sāthe sāthe vastuno vināsh māne chhe. shā kāraṇathī? ‘‘प्रादुर्भावविराममुद्रित- वहज्ज्ञानांशनानात्मना निर्ज्ञानात्’’ (प्रादुर्भाव) utpād-(विराम) vināshathī (मुद्रित) sanyukta (वहत्) pravāharūp je (ज्ञानांश) gnānaguṇanā avibhāgapratichchhed temanā kāraṇe thatā (नानात्मना) anek avasthābhedanā (निर्ज्ञानात्) jāṇapaṇānā kāraṇe; — evo chhe ekāntavādī. tenā prati syādvādī pratibodhe chhe — ‘‘तु स्याद्वादी जीवति’’ (तु) jem ekāntavādī kahe chhe tevun ekāntapaṇun nathī. (स्याद्वादी) syādvādī arthāt anekāntavādī (जीवति) vastune sādhavā samartha chhe. kevo chhe syādvādī? ‘‘चिद्वस्तु नित्योदितं परिमृशन्’’ (चिद्वस्तु) gnānamātra jīvavastune (नित्योदितं) sarvakāḷ shāshvat evī, (परिमृशन्) pratyakṣhapaṇe āsvādarūp anubhavato thako. kevā rūpe? ‘‘चिदात्मना’’ gnānasvarūp chhe jīvavastu te- rūpe. vaḷī kevo chhe syādvādī ‘‘टङ्कोत्कीर्णघनस्वभावमहिमज्ञानं भवन्’’ (टङ्कोत्कीर्ण) sarva kāḷ ekarūp evā (घनस्वभाव) amiṭ ( – aṭaḷ) lakṣhaṇ vaḍe chhe (महिम) prasiddhi jenī, evī (ज्ञानं) jīvavastune (भवन्) pote anubhavato thako. 14-260.
वाञ्छत्युच्छलदच्छचित्परिणतेर्भिन्नं पशुः किञ्चन ।
स्याद्वादी तदनित्यतां परिमृशंश्चिद्वस्तुवृत्तिक्रमात् ।।१५-२६१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke koī mithyādraṣhṭi ekāntavādī evo chhe ke je vastune dravyarūp māne chhe, paryāyarūp nathī mānato; tethī samasta gneyane jāṇatun thakun gneyākār pariṇame chhe gnān, tene ashuddhapaṇun māne chhe ekāntavādī, gnānane paryāyapaṇun mānato nathī. tenun samādhān syādvādī kare chhe ke
Page 249 of 269
PDF/HTML Page 271 of 291
single page version
gnānavastu dravyarūpe jotān nitya chhe, paryāyarūpe jotān anitya chhe, tethī samasta gneyane jāṇe chhe gnān, jāṇatān gneyanī ākr̥utirūpe gnānano paryāy pariṇame chhe — evo gnānano svabhāv chhe, ashuddhapaṇun nathī. em kahe chhe — ‘‘पशुः उच्छलदच्छचित्परिणतेः भिन्नं किञ्चन वाञ्छति’’ (पशुः) ekāntavādī, (उच्छलत्) gneyano gnātā thaīne paryāyarūpe pariṇame chhe utpādarūp tathā vyayarūp evo (अच्छ) ashuddhapaṇāthī rahit evo je (चित्परिणतेः) gnānaguṇano paryāy tenāthī (भिन्नं) bhinna arthāt gneyane jāṇavārūp pariṇati vinā vastumātra kūṭastha thaīne rahe evun (किञ्चन वाञ्छति) kanīk viparītapaṇun māne chhe. ekāntavādī gnānane āvun karavā chāhe chhe — ‘‘टङ्कोत्कीर्णविशुद्धबोधविसराकारात्मतत्त्वाशया’’ (टङ्कोत्कीर्ण) sarva kāḷ ekasarakhī, (विशुद्ध) samasta vikalpathī rahit (बोध) gnānavastunā (विसराकार) pravāharūp (आत्मतत्त्व) jīvavastu ho (आशया) em karavānī abhilāṣhā kare chhe. tenun samādhān kare chhe syādvādī — ‘‘स्याद्वादी ज्ञानं नित्यं उज्ज्वलं आसादयति’’ (स्याद्वादी) syādvādī arthāt anekāntavādī (ज्ञानं) gnānamātra jīvavastune (नित्यं) sarva kāḷ ekasarakhī, (उज्ज्वलं) samasta vikalpathī rahit (आसादयति) svādarūp anubhave chhe; ‘‘अनित्यतापरिगमे अपि’’ joke temān paryāy dvārā anityapaṇun ghaṭe chhe. kevo chhe syādvādī? ‘‘तत् चिद्वस्तु अनित्यतां परिमृशन्’’ (तत्) pūrvokta (चिद्वस्तु) gnānamātra jīvadravyane (अनित्यतां परिमृशन्) vinashvararūp anubhavato thako. shā kāraṇathī? ‘‘वृत्तिक्रमात्’’ (वृत्ति) paryāyanā (क्रमात्) kramanā kāraṇe arthāt ‘koī paryāy thāy chhe, koī paryāy vinashe chhe’ evā bhāvanā kāraṇe. bhāvārtha ām chhe ke paryāy dvārā jīvavastu anitya chhe em anubhave chhe syādvādī. 15-261.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इति अनेकान्तः स्वयम् अनुभूयते एव’’ (इति) pūrvokta prakāre (अनेकान्तः) syādvād (स्वयम्) potānā pratāpathī balātkāre ja (अनुभूयते) aṅgīkārarūp thāy chhe, (एव) avashya. kone aṅgīkār thāy chhe? ‘‘अज्ञानविमूढानां’’
Page 250 of 269
PDF/HTML Page 272 of 291
single page version
(अज्ञान) pūrvokta ekāntavādamān (विमूढानां) magna thayā chhe je mithyādraṣhṭi jīvo temane. bhāvārtha ām chhe ke syādvād evo pramāṇabhūt chhe ke jene sāmbhaḷatān mātra ja ekāntavādī paṇ aṅgīkār kare chhe. kevo chhe syādvād? ‘‘आत्मतत्त्वम् ज्ञानमात्रं प्रसाधयन्’’ (आत्मतत्त्वम्) jīvadravyane (ज्ञानमात्रं) chetanā-sarvasva (प्रसाधयन्) em pramāṇ karato thako. bhāvārtha ām chhe ke gnānamātra jīvavastu chhe em syādvād sādhī shake chhe, ekāntavādī sādhī shakato nathī. 16-262.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एवं अनेकान्तः व्यवस्थितः’’ (एवं) āṭalun kahevāthī (अनेकान्तः) anekāntane arthāt syādvādane (व्यवस्थितः) kahevānun ārambhyun hatun te pūrṇa thayun. kevo chhe anekānta? ‘‘स्वं स्वयम् व्यवस्थापयन्’’ (स्वं) anekāntapaṇāne (स्वयम्) anekāntapaṇā vaḍe (व्यवस्थापयन्) baḷajorīthī pramāṇ karato thako. shānā sahit? ‘‘तत्त्वव्यवस्थित्या’’ jīvanā svarūpane sādhavā sahit. kevo chhe anekānta? ‘‘जैनम्’’ sarvagnavītarāgapraṇīt chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अलंघ्यशासनं’’ amiṭ ( – aṭaḷ) chhe upadesh jeno, evo chhe. 17 – 263.
Page 251 of 269
PDF/HTML Page 273 of 291
single page version
यो ज्ञानमात्रमयतां न जहाति भावः ।
तद्द्रव्यपर्ययमयं चिदिहास्ति वस्तु ।।१-२६४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इह तत् चिद् वस्तु द्रव्यपर्ययमयं अस्ति’’ (इह) vidyamān (तत्) pūrvokta (चिद् वस्तु) gnānamātra jīvadravya (द्रव्यपर्ययमयं अस्ति) dravya-guṇ- paryāyarūp chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvadravyanun dravyapaṇun kahyun. kevun chhe jīvadravya? ‘‘एवं क्रमाक्रमविवर्तिविवर्तचित्रं’’ (एवं) pūrvokta prakāre (क्रम) pahelo vinashe to āgaḷano ūpaje ane (अक्रम) visheṣhaṇarūp chhe parantu na ūpaje, na vinashe, – e rūpe chhe (विवर्ति) ansharūp bhedapaddhati tenāthī (विवर्त) pravartī rahyo chhe (चित्रं) param achambo jemān, evun chhe. bhāvārtha ām chhe ke kramavartī paryāy, akramavartī guṇ; – e rīte guṇ-paryāyamay chhe jīvavastu. vaḷī kevun chhe te arthāt kevī chhe jīvavastu? ‘‘यः भावः इत्याद्यनेकनिजशक्तिसुनिर्भरः अपि ज्ञानमात्रमयतां न जहाति’’ (यः भावः) gnānamātra jīvavastu (इत्यादि) dravya-guṇ-paryāy ityādithī māṇḍīne (अनेकनिजशक्ति) astitva, vastutva, prameyatva, agurulaghutva, sūkṣhmatva, kartr̥utva, bhoktr̥utva, sapradeshatva, amūrtatva – evun chhe anant gaṇanārūp dravyanun sāmarthya tenā vaḍe (सुनिर्भरः) sarva kāḷ bharitāvastha chhe; (अपि) evī chhe topaṇ (ज्ञानमात्रमयतां न जहाति) gnānamātra bhāvane tyāgatī nathī. bhāvārtha ām chhe ke je guṇ chhe athavā paryāy chhe te sarva chetanārūp chhe, tethī chetanāmātra jīvavastu chhe, pramāṇ chhe. bhāvārtha ām chhe ke pūrve
Page 252 of 269
PDF/HTML Page 274 of 291
single page version
hūṇḍī lakhī hatī ke upāy tathā upey kahīshun; upāy eṭale jīvavastunī prāptinun sādhan, upey eṭale sādhyavastu; temān pratham ja sādhyarūp vastunun svarūp kahyun, sādhan kahe chhe. 1-264.
ज्ञानीभवन्ति जिननीतिमलंघयन्तः ।।२-२६५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सन्तः इति ज्ञानीभवन्ति’’ (सन्तः) santo arthāt samyagdraṣhṭi jīvo (इति) ā rīte (ज्ञानीभवन्ति) — anādi kāḷathī karmabandh sanyukta hatā — sāmprat (have) sakaḷ karmono vināsh karīne mokṣhapadane prāpta thāy chhe. kevā chhe santo? ‘‘जिननीतिमलंघयन्तः’’ (जिन) kevaḷīno (नीतिम्) kahelo je mārga (अलंघयन्तः) te ja mārga par chāle chhe, te mārgane ullaṅghīne anya mārga par chālatā nathī. shun karīne? ‘‘अधिकाम् स्याद्वादशुद्धिम् अधिगम्य’’ (अधिकाम्) pramāṇ chhe evo je (स्याद्वादशुद्धिम्) anekāntarūp vastuno upadesh, tenāthī thayun chhe gnānanun nirmaḷapaṇun, tenī (अधिगम्य) sahāyatā pāmīne. kevā chhe santo? ‘‘वस्तुतत्त्वव्यवस्थितिम् स्वयम् एव प्रविलोकयन्तः’’ (वस्तु) jīvadravyanun (तत्त्व) jevun chhe svarūp, tenān (व्यवस्थितिम्) dravyarūp tathā paryāyarūpane (स्वयम् एव प्रविलोकयन्तः) sākṣhāt pratyakṣhapaṇe dekhe chhe. kevā netra vaḍe dekhe chhe? ‘‘नैकान्तसङ्गतद्रशा’’ (नैकान्त) syādvād sāthe (सङ्गत) maḷelā (द्रशा) lochan vaḍe. 2-265.
भूमिं श्रयन्ति क थमप्यपनीतमोहाः ।
मूढास्त्वमूमनुपलभ्य परिभ्रमन्ति ।।३-२६६।।
Page 253 of 269
PDF/HTML Page 275 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ते सिद्धाः भवन्ति’’ (ते) evā chhe je jīvo te (सिद्धाः भवन्ति) sakaḷ karmakalaṅkathī rahit mokṣhapadane pāme chhe. kevā thaīne ‘‘साधकत्वम् अधिगम्य’’ shuddha jīvanā anubhavagarbhit chhe samyagdarshan-gnān-chāritrarūp kāraṇ- ratnatray, te-rūp pariṇamyo chhe ātmā, evā thaīne. vaḷī kevā chhe te? ‘‘ये ज्ञानमात्रनिजभावमयीम् भूमिं श्रयन्ति’’ (ये) je koī (ज्ञानमात्र) chetanā chhe sarvasva jenun evo (निजभाव) jīvadravyano anubhav (मयीम्) te-may arthāt jemān koī vikalpa nathī evī (भूमिं) mokṣhanā kāraṇabhūt avasthāne (श्रयन्ति) prāpta thāy chhe — ekāgrapaṇe te bhūmirūp pariṇame chhe. kevī chhe bhūmi? ‘‘अकम्पां’’ nirdvandvarūp sukhagarbhit chhe. kevā chhe te jīvo? ‘‘कथमपि अपनीतमोहाः’’ (कथम् अपि) anant kāḷ bhamatān kāḷalabdhi pāmīne (अपनीत) maṭyo chhe (मोहाः) mithyātvarūp vibhāvapariṇām jemano, evā chhe. bhāvārtha ām chhe ke āvā jīvo mokṣhanā sādhak thāy chhe. ‘‘तु मूढाः अमूम् अनुपलभ्य परिभ्रमन्ति’’ (तु) kahelā arthane draḍh kare chhe — (मूढाः) jīvavastuno anubhav jemane nathī evā je koī mithyādraṣhṭi jīvo chhe te (अमूम्) shuddha jīvasvarūpanā anubhavarūp avasthāne (अनुपलभ्य) pāmyā vinā (परिभ्रमन्ति) chaturgatisansāramān bhaṭake chhe. bhāvārtha ām chhe ke shuddha jīvasvarūpano anubhav mokṣhano mārga chhe, bījo mārga nathī. 3-266.
यो भावयत्यहरहः स्वमिहोपयुक्तः ।
पात्रीकृतः श्रयति भूमिमिमां स एकः ।।४-२६७।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — āvī anubhav bhūmikāne kevo jīv yogya chhe te kahe chhe — ‘‘सः एकः इमां भूमिम् श्रयति’’ (सः) āvo (एकः) ā ja ek jātino jīv (इमां भूमिम्) pratyakṣha shuddha svarūpanā anubhavarūp avasthānā (श्रयति) avalambanane yogya chhe arthāt evī avasthārūp pariṇamavāno pātra chhe. kevo chhe te jīv? ‘‘यः
Page 254 of 269
PDF/HTML Page 276 of 291
single page version
स्वम् अहरहः भावयति’’ (यः) je koī samyagdraṣhṭi jīv (स्वम्) jīvanā shuddha svarūpane (अहरहः भावयति) nirantar akhaṇḍ dhārāpravāharūp anubhave chhe. shānāthī anubhave chhe? ‘‘स्याद्वादकौशलसुनिश्चलसंयमाभ्यां’’ (स्याद्वाद) dravyarūp tathā paryāyarūp vastunā anubhavanun (कौशल) kaushalya arthāt viparītapaṇāthī rahit — vastu je pramāṇe chhe te pramāṇe — aṅgīkār, tathā (सुनिश्चलसंयमाभ्यां) samasta rāgādi ashuddha pariṇatino tyāg, – e bannenī sahāyatāthī. vaḷī kevo chhe? ‘‘इह उपयुक्तः’’ (इह) potānā shuddha svarūpanā anubhavamān (उपयुक्तः) sarva kāḷ ekāgrapaṇe tallīn chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘ज्ञानक्रियानयपरस्परतीव्रमैत्रीपात्रीकृतः’’ (ज्ञाननय) shuddha jīvanā svarūpano anubhav mokṣhamārga chhe, shuddha svarūpanā anubhav vinā je koī kriyā chhe te sarva mokṣhamārgathī shūnya chhe, (क्रियानय) rāgādi ashuddha pariṇāmano tyāg prāpta thayā vinā je koī shuddha svarūpano anubhav kahe chhe te samasta jūṭho chhe, anubhav nathī, koī evo ja anubhavano bhram chhe, kāraṇ ke shuddha svarūpano anubhav ashuddha rāgādi pariṇāmane maṭāḍīne thāy chhe; — āvā chhe je gnānanay tathā kriyānay, temanun chhe je
paraspar atyant mitrapaṇun — shuddha svarūpano anubhav chhe te rāgādi ashuddha pariṇatine maṭāḍīne chhe, rāgādi ashuddha pariṇatino vināsh shuddha svarūpanā anubhav sahit chhe, evun atyant mitrapaṇun — teno (पात्रीकृतः) pātra thayo chhe arthāt gnānanayakriyānayanun ek sthānak chhe. bhāvārtha ām chhe ke banne nayonā artha sahit birājamān chhe. 4-267.
शुद्धप्रकाशभरनिर्भरसुप्रभातः ।
स्तस्यैव चायमुदयत्यचलार्चिरात्मा ।।५-२६८।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तस्य एव आत्मा उदयति’’ (तस्य) pūrvokta jīvane (एव) avashya (आत्मा) jīvapadārtha (उदयति) sakaḷ karmano vināsh karīne pragaṭ thāy chhe, anantachatuṣhṭayarūp thāy chhe. vaḷī kevo pragaṭ thāy chhe? ‘‘अचलार्चिः’’ sarva kāḷ
Page 255 of 269
PDF/HTML Page 277 of 291
single page version
ekarūp chhe kevaḷagnān-kevaḷadarshan tejapuñj jeno evo chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘चित्पिण्डचण्डिमविलासिविकासहासः’’ (चित्पिण्ड) gnānapuñjanā (चण्डिम) pratāpanī (विलासि) ekarūp pariṇati evun je (विकास) prakāshasvarūp tenun (हासः) nidhān chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘शुद्धप्रकाशभरनिर्भरसुप्रभातः’’ (शुद्धप्रकाश) rāgādi ashuddha pariṇati maṭāḍīne thayelo je shuddhatvarūp pariṇām tenī (भर) vāramvār je shuddhatvarūp pariṇati, tenāthī (निर्भर) thayo chhe (सुप्रभातः) sākṣhāt udyot jemān, evo chhe. bhāvārtha ām chhe ke jem rātrisambandhī andhakār maṭatān divas udyotasvarūp pragaṭ thāy chhe, tem mithyātva-rāg-dveṣharūp ashuddha pariṇati maṭāḍīne shuddhatvapariṇāme birājamān jīvadravya pragaṭ thāy chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘
dravyanā pariṇāmarūp atīndriy sukhanā kāraṇe (सुस्थित) je ākuḷatāthī rahitapaṇun, tenāthī (सदा) sarva kāḷ (अस्खलित) amiṭ (-aṭaḷ) chhe (एकरूपः) tadrūp sarvasva jenun, evo chhe. 5-268.
शुद्धस्वभावमहिमन्युदिते मयीति ।
र्नित्योदयः परमयं स्फु रतु स्वभावः ।।६-२६९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अयं स्वभावः परम् स्फु रतु’’ (अयं स्वभावः) vidyamān chhe je jīvapadārtha (परम् स्फु रतु) te ja ek anubhavarūp pragaṭ ho. kevo chhe? ‘‘नित्योदयः’’ sarva kāḷ ekarūp pragaṭ chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘इति मयि उदिते अन्यभावैः किम्’’ (इति) pūrvokta vidhithī (मयि उदिते) hun ‘shuddha jīvasvarūp chhun’ evā anubhavarūp pratyakṣha thatān (अन्यभावैः) anya bhāvothī arthāt anek chhe je vikalpo temanāthī (किम्) shun prayojan chhe? kevā chhe anya bhāv? ‘‘बन्धमोक्षपथपातिभिः’’ (बन्धपथ) moh-rāg-dveṣh bandhanun kāraṇ chhe, (मोक्षपथ) samyagdarshan-gnān-chāritra mokṣhamārga chhe, — evā je pakṣha temān (पातिभिः) paḍanārā chhe arthāt potapotānā pakṣhane kahe chhe,
Page 256 of 269
PDF/HTML Page 278 of 291
single page version
evā chhe anek vikalparūp. bhāvārtha ām chhe ke evā vikalpo jeṭalā kāḷ sudhī hoy chhe teṭalā kāḷ sudhī shuddha svarūpano anubhav hoto nathī; shuddha svarūpano anubhav thatān evā vikalpo vidyamān ja nathī hotā, vichār kono karavāmān āve? kevo chhun hun? ‘‘
(दीपित) pragaṭ thayun chhe (लसत्) pratyakṣha (महसि) gnānamātra svarūp jenun. vaḷī kevo chhun? ‘‘प्रकाशे’’ sarva kāḷ udyotasvarūp chhun. vaḷī kevo chhun? ‘‘शुद्धस्वभावमहिमनि’’ (शुद्धस्वभाव) shuddhapaṇānā kāraṇe (महिमनि) pragaṭapaṇun chhe jenun. 6-269.
सद्यः प्रणश्यति नयेक्षणखण्डयमानः ।
मेकान्तशान्तमचलं चिदहं महोऽस्मि ।।७-२७०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तस्मात् अहं चित् महः अस्मि’’ (तस्मात्) te kāraṇathī (अहं) hun (चित् महः अस्मि) gnānamātra prakāshapuñj chhun; vaḷī kevo chhun? ‘‘अखण्डम्’’ akhaṇḍitapradesh chhun; vaḷī kevo chhun? ‘‘अनिराकृतखंडम्’’ koīnā kāraṇe akhaṇḍ nathī thayo, sahaj ja akhaṇḍarūp chhun; vaḷī kevo chhun? ‘‘एकम्’’ samasta vikalpothī rahit chhun; vaḷī kevo chhun? ‘‘एकान्तशान्तम्’’ (एकान्त) sarvathā prakāre (शान्तम्) samasta paradravyothī rahit chhun; vaḷī kevo chhun? ‘‘अचलं’’ potānā svarūpathī sarva kāḷe anyathā nathī; – āvo chaitanyasvarūp hun chhun; kāraṇ ke ‘‘अयम् आत्मा नयेक्षणखण्डयमानः सद्यः प्रणश्यति’’ (अयम् आत्मा) ā jīvavastu (नय) dravyārthik tathā paryāyārthik evā anek vikalparūp (ईक्षण) anek lochan temanā dvārā (खण्डयमानः) anekarūp jovāmān āvatī thakī (सद्यः प्रणश्यति) khaṇḍakhaṇḍarūp thaīne mūḷathī shodhī jaḍatī nathī — nāsh pāme chhe. āṭalā nayo ekamān kaī rīte ghaṭe chhe? uttar ām chheḥ kem ke āvun chhe jīvadravya — ‘‘चित्रात्मशक्तिसमुदायमयः’’ (चित्र) anek prakāre — astipaṇun, nāstipaṇun, ekapaṇun, anekapaṇun, dhruvapaṇun, adhruvapaṇun ītyādi anek chhe
Page 257 of 269
PDF/HTML Page 279 of 291
single page version
evā — je (आत्मशक्ति) jīvadravyanā guṇo temanun je (समुदाय) dravyathī abhinnapaṇun (मयः) te-may arthāt evun chhe jīvadravya; tethī ek shaktine kahe chhe ek nay, parantu anant shaktio chhe tethī ek ek nay karatān anant nay thāy chhe. e pramāṇe karatān ghaṇā vikalpo ūpaje chhe, jīvano anubhav khovāī jāy chhe. tethī nirvikalpa gnānavastumātra anubhav karavāyogya chhe. 7-270.
न भावेन खण्डयामि; सुविशुद्ध एको ज्ञानमात्रभावोऽस्मि ।“
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘भावः अस्मि’’ hun vastusvarūp chhun. vaḷī kevo chhun? ‘‘ज्ञानमात्र’’ chetanāmātra chhe sarvasva jenun evo chhun. ‘‘एकः’’ samasta bhed- vikalpothī rahit chhun. vaḷī kevo chhun? ‘‘सुविशुद्धः’’ dravyakarma-bhāvakarma-nokarmarūp upādhithī rahit chhun. vaḷī kevo chhun? ‘‘द्रव्येण न खण्डयामि’’ jīv svadravyarūp chhe em anubhavatān paṇ hun akhaṇḍit chhun; ‘‘क्षेत्रेण न खण्डयामि’’ jīv svakṣhetrarūp chhe em anubhavatān paṇ hun akhaṇḍit chhun; ‘‘कालेन न खण्डयामि’’ jīv svakāḷarūp chhe em anubhavatān paṇ hun akhaṇḍit chhun; ‘‘भावेन न खण्डयामि’’ jīv svabhāvarūp chhe em anubhavatān paṇ hun akhaṇḍit chhun. bhāvārtha ām chhe ke — ek jīvavastu svadravya, svakṣhetra, svakāḷ, svabhāvarūp chār prakāranā bhedo dvārā kahevāy chhe topaṇ chār sattā nathī, ek sattā chhe. tenun draṣhṭānta — jem ek āmraphaḷ chār prakāre chhe em to chār sattā nathī. tenun vivaraṇ — koī ansh ras chhe, koī ansh chhotarun chhe, koī ansh goṭalī chhe, koī ansh mīṭhāsh chhe; tem ek jīvavastu (viṣhe) koī ansh jīvadravya chhe, koī ansh jīvakṣhetra chhe, koī ansh jīvakāḷ chhe, koī ansh jīvabhāv chhe, – e pramāṇe to nathī, evun mānatān sarva viparīt thāy chhe. tethī ā pramāṇe chhe ke jem ek āmraphaḷ sparsha-ras- gandh-varṇe birājamān pudgalano piṇḍ chhe, tethī sparshamātrathī vichāratān sparshamātra chhe, rasamātrathī vichāratān rasamātra chhe, gandhamātrathī vichāratān gandhamātra chhe, * shrī samayasāranī ātmakhyāti ṭīkāmān ā bhāg kaḷasharūp padya nathī, parantu gadya chhe; tethī tene
Page 258 of 269
PDF/HTML Page 280 of 291
single page version
varṇamātrathī vichāratān varṇamātra chhe; tem ek jīvavastu svadravya-svakṣhetra-svakāḷ- svabhāve birājamān chhe, tethī svadravyarūpe vichāratān svadravyamātra chhe, svakṣhetrarūpe vichāratān svakṣhetramātra chhe, svakāḷarūpe vichāratān svakāḷamātra chhe. svabhāvarūpe vichāratān svabhāvamātra chhe. tethī em kahyun ke je vastu chhe te ‘akhaṇḍit’ chhe. ‘akhaṇḍit’ shabdano āvo artha chhe.
ज्ञेयो ज्ञेयज्ञानमात्रः स नैव ।
ज्ञानज्ञेयज्ञातृमद्वस्तुमात्रः ।।८-२७१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — bhāvārtha ām chhe ke gney-gnāyakasambandh viṣhe ghaṇī bhrānti chāle chhe, tethī koī em samajashe ke jīvavastu gnāyak, pudgalathī māṇḍīne bhinnarūp chha dravyo gney chhe; parantu em to nathī, jem hamaṇān kahevāmān āve chhe tem chhe — ‘‘अहम् अयं यः ज्ञानमात्रः भावः अस्मि’’ (अहम्) hun (अयं यः) je koī (ज्ञानमात्रः भावः अस्मि) chetanāsarvasva evī vastusvarūp chhun ‘‘सः ज्ञेयः न एव’’ te hun gneyarūp chhun, parantu evā gneyarūp nathī; kevā gneyarūp nathī? ‘‘ज्ञेयज्ञानमात्रः’’ (ज्ञेय) potānā jīvathī bhinna chha dravyonā samūhanā (ज्ञानमात्रः) jāṇapaṇāmātra. bhāvārtha ām chhe ke — hun gnāyak ane samasta chha dravyo mārān gney – em to nathī. to kem chhe? ām chhe — ‘‘ज्ञानज्ञेयज्ञातृमद्वस्तुमात्रः ज्ञेयः’’ (ज्ञान) gnān arthāt jāṇapaṇārūp shakti, (ज्ञेय) gney arthāt jaṇāvāyogya shakti, (ज्ञातृ) gnātā arthāt anek shaktie birājamān vastumātra, — evā traṇ bhed (मद्वस्तुमात्रः) mārun svarūpamātra chhe (ज्ञेयः) evā gneyarūp chhun. bhāvārtha ām chhe ke — hun potānā svarūpane vedyavedakarūpe jāṇun chhun tethī mārun nām gnān, hun potā vaḍe jaṇāvāyogya chhun tethī mārun nām gney, evī be shaktiothī māṇḍīne anant shaktirūp chhun tethī mārun nām gnātā; – evā nāmabhed chhe, vastubhed nathī. kevo chhun? ‘‘ज्ञानज्ञेयकल्लोलवल्गन्’’ (ज्ञान) jīv gnāyak