Page -1 of 269
PDF/HTML Page 21 of 291
single page version
Page 0 of 269
PDF/HTML Page 22 of 291
single page version
मूलग्रन्थकर्तारः श्रीसर्वज्ञदेवास्तदुत्तरग्रन्थकर्तारः श्रीगणधरदेवाः प्रतिगणधरदेवास्तेषां
वचनानुसारमासाद्य आचार्यश्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवविरचितं, श्रोतारः सावधानतया शृण्वन्तु ।।
Page 1 of 269
PDF/HTML Page 23 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘भावाय नमः’’ (भावाय) padārtha. padārtha sañgnā chhe sattvasvarūpanī. ethī ā artha ṭharyo — je koī shāshvat vasturūp, tene mārā (नमः) namaskār. te vasturūp kevun chhe? ‘‘चित्स्वभावाय’’ (चित्) gnān – chetanā te ja chhe (स्वभावाय) svabhāv – sarvasva jenun, tene mārā namaskār. ā visheṣhaṇ kahetān be samādhān thāy chheḥ — ek to ‘bhāv’ kahetān padārtha; te padārtha koī chetan chhe, koī achetan chhe; temān chetan padārtha namaskār karavā yogya chhe evo artha ūpaje chhe. bījun samādhān ām chhe ke yadyapi vastuno guṇ vastumān garbhit chhe, vastu guṇ ek ja sattva chhe, tathāpi bhed upajāvīne kahevā yogya chhe; visheṣhaṇ kahyā vinā vastunun gnān ūpajatun nathī. vaḷī kevo chhe ‘bhāv’? ‘‘समयसाराय’’ joke ‘samay’ shabdanā ghaṇā artha
Page 2 of 269
PDF/HTML Page 24 of 291
single page version
chhe topaṇ ā avasare ‘samay’ shabdathī sāmānyapaṇe jīvādi sakaḷ padārtha jāṇavā. temān je koī ‘sār’ chhe, ‘sār’ kahetān upādey chhe jīvavastu, tene mārā namaskār. ā visheṣhaṇano ā bhāvārtha chhe – sār padārtha jāṇī chetan padārthane namaskār pramāṇ rākhyā; asārapaṇun jāṇī achetan padārthane namaskār niṣhedhyā. have koī vitarka kare ke ‘badhāy padārtha potapotānā guṇaparyāye virājamān chhe, svādhīn chhe, koī koīne ādhīn nathī; to jīv padārthane sārapaṇun kaī rīte ghaṭe chhe?’ tenun samādhān karavā māṭe be visheṣhaṇ kahe chheḥ – vaḷī kevo chhe ‘bhāv’? ‘‘स्वानुभूत्या चकासते, सर्वभावान्तरच्छिदे’’ (स्वानुभूत्या) ā avasare ‘svānubhūti’ kahetān nirākulatva-lakṣhaṇ shuddhātmapariṇamanarūp atīndriy sukh jāṇavun, te-rūpe (चकासते) avasthā chhe jenī; (सर्वभावान्तरच्छिदे) ‘sarva bhāv’ arthāt atīt-anāgat-vartamān paryāy sahit ananta guṇe virājamān jeṭalā jīvādi padārtha, tenī ‘antarachhedī’ arthāt ek samayamān yugapad pratyakṣharūpe jāṇanashīl je koī shuddha jīvavastu, tene mārā namaskār. shuddha jīvane ‘sār’paṇun ghaṭe chhe. sār arthāt hitakārī, asār arthāt ahitakārī. tyān hitakārī sukh jāṇavun, ahitakārī duḥkh jāṇavun; kāraṇ ke ajīv padārthane — pudgal, dharma, adharma, ākāsh, kāḷane — ane sansārī jīvane sukh nathī, gnān paṇ nathī, ane temanun svarūp jāṇatān jāṇanahār jīvane paṇ sukh nathī, gnān paṇ nathī, tethī temane ‘sār’paṇun ghaṭatun nathī. shuddha jīvane sukh chhe, gnān paṇ chhe, tene jāṇatān — anubhavatān jāṇanahārane sukh chhe, gnān paṇ chhe, tethī shuddha jīvane ‘sār’paṇun ghaṭe chhe. 1.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘नित्यमेव प्रकाशताम्’’ (नित्यं) sadā – trikāḷ (प्रकाशताम्) prakāsh karo; eṭalun kahī namaskār karyā. te koṇ? ‘‘अनेकान्तमयी मूर्तिः’’ (अनेकान्तमयी) ‘न एकान्तः अनेकान्तः’ anekānta arthāt syādvād, te-may arthāt te ja chhe (मूर्तिः) svarūp jenun, evī chhe sarvagnanī vāṇī arthāt divyadhvani. ā avasare āshaṅkā ūpaje chhe — koī jāṇashe ke anekānta to sanshay chhe, sanshay
Page 3 of 269
PDF/HTML Page 25 of 291
single page version
mithyā chhe. tenun ām samādhān karavun — anekānta to sanshayano dūrīkaraṇashīl chhe ane vastusvarūpano sādhanashīl chhe. tenun vivaraṇ — je koī sattāsvarūp vastu chhe te dravya-guṇātmak chhe, temān je sattā abhedapaṇe dravyarūp kahevāy chhe te ja sattā bhedapaṇe guṇarūp kahevāy chhe; ānun nām anekānta chhe. vastusvarūp anādinidhan āvun ja chhe, koīno sahāro nathī, tethī ‘anekānta’ pramāṇ chhe. have je vāṇīne namaskār karyā te vāṇī kevī chhe?
vītarāg, [tenun vivaraṇ — ‘प्रत्यक्’ arthāt bhinna; bhinna arthāt dravyakarma-bhāvakarma- nokarmathī rahit, evo chhe ‘आत्मा’ ātmā ( – jīvadravya) jeno te kahevāy chhe ‘pratyagātmā’,] tenun (तत्त्वं) svarūp, tenī (पश्यन्ती) anubhavanashīl chhe. bhāvārtha ām chhe — koī vitarka kare ke divyadhvani to pudgalātmak chhe, achetan chhe, achetanane namaskār niṣhiddha chhe. tenun samādhān karavāne māṭe ā artha kahyo ke vāṇī sarvagnasvarūp-anusāriṇī chhe, evun mānyā vinā paṇ chāle nahi. tenun vivaraṇ — vāṇī to achetan chhe. tene sāmbhaḷatān jīvādi padārthanun svarūpagnān je prakāre ūpaje chhe te ja prakāre jāṇavun ke vāṇīnun pūjyapaṇun paṇ chhe. kevā chhe sarvagna vītarāg? ‘‘अनन्तधर्मणः’’ (अनन्त) ati ghaṇā chhe (धर्मणः) guṇo jemane evā chhe. bhāvārtha ām chhe — koī mithyāvādī kahe chhe ke paramātmā nirguṇ chhe, guṇano vināsh thatān paramātmapaṇun thāy chhe; parantu evun mānavun jūṭhun chhe, kāraṇ ke guṇono vināsh thatān dravyano paṇ vināsh chhe. 2.
दविरतमनुभाव्यव्याप्तिकल्माषितायाः ।
र्भवतु समयसारव्याख्ययैवानुभूतेः ।।३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘मम परमविशुद्धिः भवतु’’ shāstrakartā chhe amr̥utachandrasūri. teo kahe chhe — (मम) mane (परमविशुद्धिः) shuddhasvarūpaprāpti (tenun vivaraṇ — param – sarvotkr̥uṣhṭa vishuddhi – nirmalatā) (भवतु) thāo. shāthī?
Page 4 of 269
PDF/HTML Page 26 of 291
single page version
‘‘समयसारव्याख्यया एव’’ (समयसार) shuddha jīv, tenā (व्याख्यया एव) upadeshathī ja amane shuddhasvarūpanī prāpti thāo. bhāvārtha ām chhe — ā shāstra paramārtharūp chhe, vairāgya- utpādak chhe; bhārat-rāmāyaṇ peṭhe rāgavardhak nathī. kevo chhun hun? ‘‘अनुभूतेः’’ anubhūti — atīndriy sukh, te ja chhe svarūp jenun evo chhun. vaḷī kevo chhun? ‘‘शुद्धचिन्मात्रमूर्तेः’’ (शुद्ध) rāgādi-upādhirahit (चिन्मात्र) chetanāmātra (मूर्तेः) svabhāv chhe jeno evo chhun. bhāvārtha ām chhe ke — dravyārthikanayathī dravyasvarūp āvun ja chhe. vaḷī kevo chhun hun? ‘‘अविरतमनुभाव्यव्याप्तिकल्माषितायाः’’ (अविरतं) nirantarapaṇe anādi santānarūpe (अनुभाव्य) viṣhay-kaṣhāyādirūp ashuddha chetanā, tenī sāthe chhe (व्याप्ति) vyāpti arthāt te-rūp chhe vibhāv-pariṇaman, evun chhe (कल्माषितायाः) kalaṅkapaṇun jene evo chhun. bhāvārtha ām chhe — paryāyārthikanayathī jīvavastu ashuddhapaṇe anādinī pariṇamī chhe. te ashuddhatāno vināsh thatān jīvavastu gnānasvarūp sukhasvarūp chhe. have koī prashna kare chhe ke jīvavastu anādithī ashuddhapaṇe pariṇamī chhe, tyān nimittamātra koī chhe ke nahīn? uttar ām chhe — nimittamātra paṇ chhe. te koṇ? te ja kahe chhe — ‘‘मोहनाम्नोऽनुभावात्’’ (मोहनाम्नः) pudgalapiṇḍarūp āṭh karmomān moh ek karmajāti chhe, teno (अनुभावात्) uday arthāt vipāk-avasthā. bhāvārtha ām chhe — rāgādi-ashuddha-pariṇāmarūp jīvadravya vyāpya-vyāpakarūpe pariṇame chhe, pudgalapiṇḍarūp mohakarmano uday nimittamātra chhe. jem koī dhatūro pīvāthī ghūme chhe, nimittamātra dhatūrānun tene chhe. kevun chhe mohanāmak karma? ‘‘परपरिणतिहेतोः’’ (पर) ashuddha (परिणति) jīvanā pariṇām jenun (हेतोः) kāraṇ chhe. bhāvārtha ām chhe — jīvanā ashuddha pariṇāmanā nimitte evā ras sahit mohakarma bandhāy chhe, pachhī udayasamaye nimittamātra thāy chhe. 3.
जिनवचसि रमन्ते ये स्वयं वान्तमोहाः ।
रनवमनयपक्षाक्षुण्णमीक्षन्त एव ।।४।।
Page 5 of 269
PDF/HTML Page 27 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ते समयसारं ईक्षन्ते एव’’ (ते) āsannabhavya jīvo (समयसारं) shuddha jīvane (ईक्षन्ते एव) pratyakṣhapaṇe pāme chhe. ‘‘सपदि’’ thoḍā ja kāḷamān. kevo chhe shuddha jīv? ‘‘उच्चैः परं ज्योतिः’’ atishayamān gnānajyoti chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अनवम्’’ anādisiddha chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अनयपक्षाक्षुण्णम्’’ (अनयपक्ष) mithyāvādathī (अक्षुण्णम्) akhaṇḍit chhe. bhāvārtha ām chhe — mithyāvādī bauddhādi jūṭhī kalpanā ghaṇā prakāre kare chhe, topaṇ teo ja jūṭhā chhe; ātmatattva jevun chhe tevun ja chhe. have te bhavya jīvo shun karatā thakā shuddha svarūp pāme chhe, te ja kahe chhe — ‘‘ये जिनवचसि रमन्ते’’ (ये) āsannabhavya jīvo (जिनवचसि) divyadhvani dvārā kahī chhe upādeyarūp shuddha jīvavastu temān (रमन्ते) sāvadhānapaṇe ruchi-shraddhā-pratīti kare chhe. vivaraṇ — shuddha jīvavastuno pratyakṣhapaṇe anubhav kare chhe tenun nām ruchi-shraddhā – pratīti chhe. bhāvārtha ām chhe — vachan pudgal chhe, tenī ruchi karatān svarūpanī prāpti nathī; tethī vachan dvārā kahevāmān āve chhe je koī upādey vastu, teno anubhav karatān phaḷaprāpti chhe. kevun chhe jinavachan? ‘‘उभयनयविरोधध्वंसिनि’’ (उभय) be (नय) pakṣhapātane (विरोध) paraspar vairabhāv, [vivaraṇ — ek sattvane dravyārthikanay dravyarūp, te ja sattvane paryāyārthikanay paryāyarūp kahe chhe, tethī paraspar virodh chhe;] tenun (ध्वंसिनि) meṭanashīl chhe. bhāvārtha ām chhe — banne nay vikalpa chhe, shuddha jīvasvarūpano anubhav nirvikalpa chhe, tethī shuddha jīvavastuno anubhav thatān banne nayavikalpa jūṭhā chhe. vaḷī kevun chhe jinavachan? ‘‘स्यात्पदाङ्के’’ (स्यात्पद) syādvād arthāt anekānta — jenun svarūp pāchhaḷ kahyun chhe — te ja chhe (अङ्के) chihna jenun, evun chhe. bhāvārtha ām chhe — je koī vastumātra chhe te to nirbhed chhe. te vastumātra vachan dvārā kahetān je koī vachan bolāy chhe te ja pakṣharūp chhe. kevā chhe āsannabhavya jīv? ‘‘स्वयं
वान्तमोहाः’’ (स्वयं) sahajapaṇe (वान्त) vamī nākhyun chhe. (मोहाः) viparītapaṇun, evā chhe. bhāvārtha ām chhe — anant sansār jīvone bhamatān thakān jāy chhe. te sansārī jīv ek bhavyarāshi chhe, ek abhavyarāshi chhe. temān abhavyarāshi jīv traṇe kāḷ mokṣha javāne adhikārī nathī. bhavya jīvomān keṭalāk jīvo mokṣha javāne yogya chhe. temane mokṣha pahoñchavānun kāḷaparimāṇ chhe. vivaraṇ — ā jīv āṭalo kāḷ vītatān mokṣha jashe evī nondh kevaḷagnānamān chhe.
Page 6 of 269
PDF/HTML Page 28 of 291
single page version
te jīv sansāramān bhamatān bhamatān jyāre ardhapudgalaparāvartanamātra rahe chhe tyāre ja samyaktva ūpajavāne yogya chhe. ānun nām kāḷalabdhi kahevāy chhe. yadyapi samyaktvarūp jīvadravya pariṇame chhe tathāpi kāḷalabdhi vinā karoḍ upāy jo karavāmān āve topaṇ jīv samyaktvarūp pariṇamanane yogya nathī evo niyam chhe. āthī jāṇavun ke samyaktva-vastu yatnasādhya nathī, sahajarūp chhe. 4.
मिह निहितपदानां हन्त हस्तावलम्बः ।
परविरहितमन्तः पश्यतां नैष किञ्चित् ।।५।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘व्यवहरणनयः यद्यपि हस्तावलम्बः स्यात्’’ (व्यवहरणनयः) jeṭalun kathan. tenun vivaraṇ — jīvavastu nirvikalpa chhe. te to gnānagochar chhe. te ja jīvavastune kahevā māge, tyāre em ja kahevāmān āve chhe ke jenā guṇ darshan-gnān-chāritra te jīv. jo koī bahu sādhik (-adhik buddhimān) hoy topaṇ ām ja kahevun paḍe. āṭalun kahevānun nām vyavahār chhe. ahīn koī āshaṅkā karashe ke vastu nirvikalpa chhe, temān vikalpa upajāvavo ayukta chhe. tyān samādhān ām chhe ke vyavahāranay hastāvalamba chhe. (हस्तावलम्बः) jevī rīte koī nīche paḍyo hoy to hāth pakaḍīne (tene) ūñcho le chhe tevī ja rīte guṇ-guṇīrūp bhedakathan gnān ūpajavānun ek aṅg chhe. tenun vivaraṇ – ‘jīvanun lakṣhaṇ chetanā’ eṭalun kahetān pudgalādi achetan dravyathī bhinnapaṇānī pratīti ūpaje chhe. tethī jyāre anubhav thāy tyān sudhī guṇ-guṇībhedarūp kathan gnānanun aṅg chhe. vyavahāranay jemane hastāvalamba chhe teo kevā chhe? ‘‘प्राक्पदव्यामिह निहितपदानां’’ (इह) vidyamān evī je (प्राक्पदव्याम्) gnān ūpajatān prārambhik avasthā, temān (निहितपदानां) nihit – sthāpel chhe pad – sarvasva jemaṇe, evā chhe. bhāvārtha ām chhe — je koī sahajapaṇe agnānī chhe, jīvādi padārthonun dravya-guṇ-paryāyasvarūp jāṇavānā abhilāṣhī chhe, temanā māṭe
Page 7 of 269
PDF/HTML Page 29 of 291
single page version
guṇ – guṇībhedarūp kathan yogya chhe. ‘‘हन्त तदपि एषः न किञ्चित्’’ joke vyavahāranay hastāvalamba chhe topaṇ kāī nathī, ‘nondh’ (gnān, samaj) karatān jūṭho chhe. te jīvo kevā chhe jemane vyavahāranay jūṭho chhe? ‘‘चिच्चमत्कारमात्रं अर्थं अन्तः पश्यतां’’ (चित्) chetanā (चमत्कार) prakāsh (मात्रं) eṭalī ja chhe (अर्थं) shuddha jīvavastu, tene (अन्तः पश्यतां) pratyakṣhapaṇe anubhave chhe. bhāvārtha ām chhe — vastuno anubhav thatān vachanano vyavahār sahaj ja chhūṭī jāy chhe. kevī chhe vastu? ‘‘परमं’’ utkr̥uṣhṭa chhe, upādey chhe. vaḷī kevī chhe vastu? ‘‘परविरहितं’’ (पर) dravyakarma-nokarma-bhāvakarmathī (विरहितं) bhinna chhe. 5.
पूर्णज्ञानघनस्य दर्शनमिह द्रव्यान्तरेभ्यः पृथक् ।
सम्यग्दर्शनमेतदेव नियमादात्मा च तावानयं
तन्मुक्त्वा नवतत्त्वसन्ततिमिमामात्मायमेकोऽस्तु नः ।।६।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तत् नः अयं एकः आत्मा अस्तु’’ (तत्) te kāraṇathī (नः) amane (अयं) ā vidyamān (एकः) shuddha (आत्मा) chetanapadārtha (अस्तु) ho. bhāvārtha ām chhe — jīvavastu chetanālakṣhaṇ to sahaj ja chhe. parantu jīv mithyātvapariṇāmathī bhramit thayo thako potānā svarūpane jāṇato nathī, tethī agnānī ja kahevāy. āthī em kahyun ke mithyā pariṇām javāthī ā ja jīv potānā svarūpano anubhavanashīl thāo. shun karīne? ‘‘इमाम् नवतत्त्वसन्ततिम् मुक्त्वा’’ (इमाम्) āgaḷ kahevāmān āvanār (नवतत्त्व) jīv-ajīv-āsrav-bandh-samvar- nirjarā-mokṣha-puṇya-pāpanā (सन्ततिम्) anādi sambandhane (मुक्त्वा) chhoḍīne. bhāvārtha ām chhe — sansār-avasthāmān jīvadravya nav tattvarūp pariṇamyun chhe te to vibhāvapariṇati chhe, tethī nav tattvarūp vastuno anubhav mithyātva chhe. ‘‘यदस्यात्मनः इह द्रव्यान्तरेभ्यः पृथक् दर्शनम् नियमात् एतदेव सम्यग्दर्शनम्’’ (यत्) kāraṇ ke (अस्यात्मनः) ā ja jīvadravya (द्रव्यान्तरेभ्यः पृथक्) sakaḷ karmopādhithī rahit jevun chhe (इह दर्शनम्) tevo ja
Page 8 of 269
PDF/HTML Page 30 of 291
single page version
pratyakṣhapaṇe teno anubhav, (एतदेव) te ja (नियमात्) nishchayathī (सम्यग्दर्शनम्) samyagdarshan chhe. bhāvārtha ām chhe — samyagdarshan jīvano guṇ chhe. te guṇ sansār- avasthāmān vibhāvarūp pariṇamyo chhe; te ja guṇ jyāre svabhāvarūp pariṇame tyāre mokṣhamārga chhe. vivaraṇ — samyaktvabhāv thatān nūtan gnānāvaraṇādi dravya-karmāsrav maṭe chhe, pūrvabaddha karma nirjare chhe; tethī mokṣhamārga chhe. ahīn koī āshaṅkā karashe ke mokṣhamārga samyagdarshan-gnān-chāritra e traṇenā maḷavāthī thāy chhe. uttar ām chhe — shuddha jīvasvarūp anubhavatān traṇey chhe. kevo chhe shuddha jīv? ‘‘शुद्धनयतः एकत्वे नियतस्य’’ (शुद्धनयतः) nirvikalpa vastumātranī draṣhṭithī jotān (एकत्वे) shuddhapaṇun (नियतस्य) te-rūp chhe. bhāvārtha ām chhe — jīvanun lakṣhaṇ chetanā chhe. te chetanā traṇ prakāranī chhe – ek gnānachetanā, ek karmachetanā, ek karmaphaḷachetanā. temān gnānachetanā shuddha chetanā chhe, bākīnī ashuddha chetanā chhe. temān ashuddha chetanārūp vastuno svād sarva jīvone anādino pragaṭ ja chhe; te-rūp anubhav samyaktva nathī. shuddha chetanāmātra vastusvarūpano āsvād āve to samyaktva chhe.✽ ××× vaḷī kevī chhe jīvavastu? ‘‘व्याप्तुः’’ potānā guṇ-paryāyo sahit chhe. āṭalun kahīne shuddhapaṇun draḍh karyun chhe. koī āshaṅkā karashe ke samyaktvaguṇ ane jīvavastuno bhed chhe ke abhed chhe? uttar ām chhe ke abhed chhe — ‘‘आत्मा च तावानयम्’’ (अयम्) ā (आत्मा) jīvavastu (तावान्) samyaktvaguṇamātra chhe. 6.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अतः तत् प्रत्यग्ज्योतिश्चकास्ति’’ (अतः) ahīnthī have (तत्) te ja (प्रत्यग्ज्योतिः) shuddha chetanāmātra vastu (चकास्ति) shabdo dvārā yuktithī kahevāmān āve chhe. kevī chhe vastu? ‘‘शुद्धनयायत्तं’’ (शुद्धनय) vastumātrane (आयत्तं)
* paṇḍit shrī rājamalajī kr̥ut ṭīkāmān ahīn ‘‘पूर्णज्ञानघनस्य’’ padano artha karavo rahī gayo chhe, je artha ā pramāṇe karī shakāyaḥ — vaḷī kevo chhe shuddha jīv? ‘‘पूर्णज्ञानघनस्य’’ pūrṇa sva- paragrāhakashaktino puñj chhe.
Page 9 of 269
PDF/HTML Page 31 of 291
single page version
ādhīn chhe. bhāvārtha ām chhe — jene anubhavatān samyaktva thāy chhe te shuddha svarūpane kahe chheḥ — ‘‘यदेकत्वं न मुञ्चति’’ (यत्) je shuddha vastu (एकत्वं) shuddhapaṇāne (न मुञ्चति) nathī chhoḍatī. ahīn koī āshaṅkā karashe ke jīvavastu jyāre sansārathī chhūṭe chhe tyāre shuddha thāy chhe. uttar ām chhe — jīvavastu dravyadraṣhṭie vichāratān traṇe kāḷ shuddha chhe. te ja kahe chhe — ‘‘नवतत्त्वगतत्वेऽपि’’ (नवतत्त्व) jīv-ajīv-āsrav-bandh-samvar-nirjarā- mokṣha-puṇya-pāp (गतत्वे अपि) te-rūp pariṇamī chhe topaṇ shuddhasvarūp chhe. bhāvārtha ām chhe – jem agni dāhakalakṣhaṇ chhe, te kāṣhṭha, tr̥uṇ, chhāṇān ādi samasta dāhyane dahe chhe, dahato thako agni dāhyākār thāy chhe; parantu teno vichār chhe ke jo tene kāṣhṭha, tr̥uṇ ane chhāṇānī ākr̥utimān jovāmān āve to kāṣhṭhano agni, tr̥uṇano agni ane chhāṇāno agni em kahevun sāchun ja chhe, ane jo agninī uṣhṇatāmātra vichāravāmān āve to uṣhṇamātra chhe, kāṣhṭhano agni, tr̥uṇano agni ane chhāṇāno agni evā samasta vikalpa jūṭhā chhe; tevī ja rīte nav tattvarūp jīvanā pariṇāmo chhe, te pariṇāmo keṭalāk shuddharūp chhe, keṭalāk ashuddharūp chhe; jo nav pariṇāmomān ja jovāmān āve to nave tattva sāchān chhe ane jo chetanāmātra anubhav karavāmān āve to nave vikalpa jūṭhā chhe. 7.
कनकमिव निमग्नं वर्णमालाकलापे ।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘आत्मज्योतिः द्रश्यताम्’’ (आत्मज्योतिः) ātma- jyoti arthāt jīvadravyanun shuddha gnānamātra (द्रश्यताम्) sarvathā anubhavarūp ho. kevī chhe ātmajyoti? ‘‘चिरमिति नवतत्त्वच्छन्नं, अथ सततविविक्तं’’ ā avasare nāṭyarasanī peṭhe ek jīvavastu āshcharyakārī anek bhāvarūp ek ja samaye dekhāy chhe; e ja kāraṇathī ā shāstranun nām nāṭak samayasār chhe. te ja kahe chhe — (चिरम्)
Page 10 of 269
PDF/HTML Page 32 of 291
single page version
amaryād kāḷathī (इति) jo vibhāvarūp rāgādi pariṇām – paryāyamātra vichāravāmān āve to gnānavastu (नवतत्त्वच्छन्नं) pūrvokta jīvādi nav tattvarūpe āchchhādit chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvavastu anādi kāḷathī dhātu ane pāṣhāṇanā sanyoganī peṭhe karma-paryāy sāthe maḷelī ja chālī āve chhe ane maḷī thakī te rāgādi vibhāvapariṇāmo sāthe vyāpya – vyāpakarūpe svayam pariṇame chhe. te pariṇaman jovāmān āve, jīvanun svarūp na jovāmān āve, to jīvavastu nav tattvarūp chhe em draṣhṭimān āve chhe; āvun paṇ chhe, sarvathā jūṭhun nathī, kem ke vibhāvarūp rāgādi pariṇāmashakti jīvamān ja chhe. ‘‘अथ’’ have ‘ath’ pad dvārā bījo pakṣha batāve chheḥ — te ja jīvavastu dravyarūp chhe, potānā guṇ-paryāye virājamān chhe. jo shuddha dravyasvarūp jovāmān āve, paryāyasvarūp na jovāmān āve to te kevī chhe? ‘‘सततविविक्तम्’’ (सतत) nirantar (विविक्तं) nav tattvanā vikalpathī rahit chhe, shuddha vastumātra chhe. bhāvārtha ām chhe ke shuddha svarūpano anubhav samyaktva chhe. vaḷī kevī chhe te ātmajyoti? ‘‘वर्णमालाकलापे कनकमिव निमग्नं’’ ‘varṇamālā’ padanā be artha chhe — ek to 1banavārī, ane bījo bhedapaṅkti; bhāvārtha ām chhe ke guṇ-guṇīnā bhedarūp bhedaprakāsh; ‘kalāp’no artha samūh chhe. āthī em artha ūpajyo ke jem ek ja sonun 2vānabhedathī anekarūp kahevāy chhe tem ek ja jīvavastu dravya-guṇ- paryāyarūpe athavā utpād-vyay-dhrauvyarūpe anekarūp kahevāy chhe. ‘अथ’ have ‘ath’ pad dvārā pharīne bījo pakṣha batāve chheḥ — ‘‘प्रतिपदम् एकरूपं’’ (प्रतिपदम्) guṇ- paryāyarūp athavā utpād-vyay-dhrauvyarūp athavā draṣhṭāntanī apekṣhāe vānabhedarūp jeṭalā bhedo chhe te badhā bhedomān paṇ (एकरूपं) pote (ek) ja chhe. vastuno vichār karatān bhedarūp paṇ vastu ja chhe, vastuthī bhinna bhed koī vastu nathī. bhāvārtha ām chhe ke suvarṇamātra na jovāmān āve, vānabhedamātra jovāmān āve to vānabhed chhe; sonānī shakti evī paṇ chhe; jo vānabhed na jovāmān āve, kevaḷ suvarṇamātra jovāmān āve, to vānabhed jūṭhā chhe; tevī rīte jo shuddha jīvavastumātra na jovāmān āve, guṇ-paryāyamātra ke utpād-vyay-dhrauvyamātra jovāmān āve, to guṇ-paryāyo chhe, utpād-vyay-dhrauvya chhe; jīvavastu āvī paṇ chhe; jo guṇ-
1 banavārī=sonun tapāvavānī kūlaḍī.
2 das valun, chaud valun ādi sonāmān je bhed chhe tene vānabhed kahe chhe.
Page 11 of 269
PDF/HTML Page 33 of 291
single page version
paryāyabhed ke utpād-vyay-dhrauvyabhed na jovāmān āve, vastumātra jovāmān āve, to samasta bhed jūṭhā chhe. āvo anubhav samyaktva chhe. vaḷī kevī chhe ātmajyoti? ‘‘उन्नीयमानं’’ chetanālakṣhaṇathī jaṇāy chhe, tethī anumānagochar paṇ chhe. have bījo pakṣha — ‘‘उद्योतमानम्’’ pratyakṣha gnānagochar chhe. bhāvārtha ām chhe ke bhedabuddhi karatān jīvavastu chetanālakṣhaṇathī jīvane jāṇe chhe, vastu vichāratān eṭalo vikalpa paṇ jūṭho chhe, shuddha vastumātra chhe. āvo anubhav samyaktva chhe. 8.
क्वचिदपि च न विद्मो याति निक्षेपचक्रम् ।
अनुभवमुपयाते भाति न द्वैतमेव ।।९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अस्मिन् धाम्नि अनुभवमुपयाते द्वैतमेव न भाति’’ (अस्मिन्) ā – svayansiddha (धाम्नि) chetanātmak jīvavastuno (अनुभवम्) pratyakṣhapaṇe āsvād (उपयाते) āvatān (द्वैतम् एव) sūkṣhma-sthūḷ antarjalpa ane bahirjalparūp badhā vikalpo (न भाति) nathī shobhatā. bhāvārtha ām chhe — anubhav pratyakṣha gnān chhe, pratyakṣha gnān chhe eṭale vedyavedakabhāvapaṇe āsvādarūp chhe; te anubhav parasahāyathī nirapekṣhapaṇe chhe. āvo anubhav joke gnānavisheṣh chhe topaṇ samyaktvanī sāthe avinābhūt chhe, kem ke te samyagdraṣhṭine hoy chhe, mithyādraṣhṭine nathī hoto evo nishchay chhe. āvo anubhav thatān jīvavastu potānā shuddha svarūpane pratyakṣhapaṇe āsvāde chhe. tethī jeṭalā kāḷ sudhī anubhav chhe teṭalā kāḷ sudhī vachanavyavahār sahaj ja aṭakī jāy chhe, kem ke vachanavyavahār to parokṣhapaṇe kathak chhe. ā jīv to pratyakṣhapaṇe anubhavashīl chhe, tethī (anubhavakāḷamān) vachan- vyavahār paryant kāī rahyun nahi. kevī chhe jīvavastu? ‘‘सर्वंकषे’’ (सर्वं) badhā prakāranā vikalponī (कषे) kṣhayakaraṇashīl (kṣhay karavānā svabhāvavāḷī) chhe. bhāvārtha ām chhe — jem sūryaprakāsh andhakārathī sahaj ja bhinna chhe tem anubhav paṇ
Page 12 of 269
PDF/HTML Page 34 of 291
single page version
samasta vikalpothī rahit ja chhe. ahīn koī prashna karashe ke anubhav thatān koī vikalpa rahe chhe ke jemanun nām vikalpa chhe te badhāy maṭe chhe? uttar ām chhe ke badhāy vikalpo maṭe chhe; te ja kahe chhe — ‘‘नयश्रीरपि न उदयति, प्रमाणमपि अस्तमेति, न विद्मः निक्षेपचक्रमपि क्वचित् याति, अपरम् किम् अभिदध्मः’’ je anubhav āvatān pramāṇ-nay-nikṣhep paṇ jūṭhān chhe, tyān rāgādi vikalponī shī kathā? bhāvārtha ām chhe ke rāgādi to jūṭhā ja chhe, jīvasvarūpathī bāhya chhe. pramāṇ-nay-nikṣheparūp buddhi dvārā ek ja jīvadravyanā dravya-guṇ-paryāyarūp athavā utpād-vyay-dhrauvyarūp bhed karavāmān āve chhe te badhā jūṭhā chhe; ā badhā jūṭhā thatān je kāī vastuno svād chhe te anubhav chhe.
gnān; te paṇ vikalpa chhe. (नय) vastunā koī ek guṇanun grāhak gnān; te paṇ vikalpa chhe. (निक्षेप) upachāraghaṭanārūp gnān; te paṇ vikalpa chhe. bhāvārtha ām chhe ke anādi kāḷathī jīv agnānī chhe, jīvasvarūpane nathī jāṇato. te jyāre jīvasattvanī pratīti āvavī ichchhe tyāre jevī rīte pratīti āve tevī ja rīte vastusvarūp sādhavāmān āve chhe. te sādhanā guṇ-guṇīgnān dvārā thāy chhe, bījo upāy to koī nathī. tethī vastusvarūpane guṇ-guṇībhedarūp vichāratān pramāṇ-nay- nikṣheparūp vikalpo ūpaje chhe. te vikalpo pratham avasthāmān bhalā ja chhe topaṇ svarūpamātra anubhavatān jūṭhā chhe. 9.
मापूर्णमाद्यन्तविमुक्तमेकम् ।
प्रकाशयन् शुद्धनयोऽभ्युदेति ।।१०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘शुद्धनयः अभ्युदेति’’ (शुद्धनयः) nirupādhi jīvavastusvarūpano upadesh (अभ्युदेति) pragaṭ thāy chhe. shun karato thako pragaṭ thāy chhe? ‘‘एकम् प्रकाशयन्’’ (एकम्) shuddhasvarūp jīvavastune (प्रकाशयन्) nirūpato thako. kevun chhe shuddha jīvasvarūp? ‘‘आद्यन्तविमुक्तम्’’ (आद्यन्त) samasta pāchhalā ane āgāmī
Page 13 of 269
PDF/HTML Page 35 of 291
single page version
kāḷathī (विमुक्तम्) rahit chhe. bhāvārtha ām chhe ke shuddha jīvavastuno ādi paṇ nathī, ant paṇ nathī. je āvun svarūp sūchave tenun nām shuddhanay chhe. vaḷī kevī chhe jīvavastu? ‘‘विलीनसंकल्पविकल्पजालं’’ (विलीन) vilay thaī gayā chhe (संकल्प) rāgādi pariṇām ane (विकल्प) anek nayavikalparūp gnānanā paryāy jene evī chhe. bhāvārtha ām chhe ke samasta saṅkalpa-vikalpathī rahit vastusvarūpano anubhav samyaktva chhe. vaḷī kevī chhe shuddha jīvavastu? ‘‘परभावभिन्नम्’’ rāgādi bhāvothī bhinna chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘आपूर्णम्’’ potānā guṇothī paripūrṇa chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘आत्मस्वभावं’’ ātmāno nij bhāv chhe. 10.
स्फु टमुपरि तरन्तोऽप्येत्य यत्र प्रतिष्ठाम् ।
जगदपगतमोहीभूय सम्यक्स्वभावम् ।।११।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘जगत् तमेव स्वभावम् सम्यक् अनुभवतु’’ (जगत्) sarva jīvarāshi (तम् एव) nishchayathī pūrvokta (स्वभावम्) shuddha jīvavastune (सम्यक्) jevī chhe tevī (अनुभवतु) pratyakṣhapaṇe svasamvedanarūp āsvādo. kevo thaīne āsvādo? ‘‘अपगतमोहीभूय’’ (अपगत) ṭaḷī gaī chhe (मोहीभूय) sharīrādi paradravya sāthe ekatvabuddhi jenī evo thaīne. bhāvārtha ām chhe ke sansārī jīvane sansāramān vasatān anant kāḷ gayo. sharīrādi paradravya-svabhāv hato, parantu ā jīv potāno ja jāṇīne pravartyo; to jyāre ā viparīt buddhi chhūṭe tyāre ja ā jīv shuddhasvarūp anubhavavāne yogya thāy chhe. kevun chhe shuddhasvarūp?
(समन्तात्) sarva prakāre (द्योतमानं) prakāshamān chhe. bhāvārtha ām chhe ke anubhavagochar thatān kāī bhrānti rahetī nathī. ahīn koī prashna kare chhe ke jīv to shuddhasvarūp kahyo ane te evo ja chhe, parantu rāgadveṣhamoharūp pariṇāmone athavā sukhaduḥkhādirūp pariṇāmone koṇ kare chhe? – koṇ bhogave chhe? uttar ām chhe ke ā pariṇāmone kare to jīv kare chhe ane jīv bhogave chhe, parantu ā pariṇati
Page 14 of 269
PDF/HTML Page 36 of 291
single page version
vibhāvarūp chhe, upādhirūp chhe; tethī nijasvarūp vichāratān te, jīvanun svarūp nathī em kahevāy chhe. kevun chhe shuddhasvarūp? ‘‘यत्र अमी बद्धस्पृष्टभावादयः प्रतिष्ठां न हि विदधति’’ (यत्र) je shuddhātmasvarūpamān (अमी) vidyamān (बद्ध) ashuddha rāgādi bhāv, (स्पृष्ट) paraspar piṇḍarūp ekakṣhetrāvagāh ane (भावादयः) ādi shabdathī anyabhāv, aniyatabhāv, visheṣhabhāv ane sanyuktabhāv ityādi je vibhāvapariṇāmo chhe te samasta bhāvo shuddhasvarūpamān (प्रतिष्ठां) shobhā (न हि विदधति) nathī dhāraṇ karatā. nar, nārak, tiryañch ane devaparyāyarūp bhāvanun nām anyabhāv chhe; asaṅkhyāt pradeshasambandhī saṅkoch-vistārarūp pariṇamananun nām aniyatabhāv chhe; darshan, gnān ane chāritrarūp bhedakathananun nām visheṣhabhāv chhe; tathā rāgādi upādhi sahitanun nām sanyuktabhāv chhe. bhāvārtha ām chhe ke baddha, spr̥uṣhṭa, anya, aniyat, visheṣh ane sanyukta evā je chha vibhāv pariṇāmo chhe te samasta, sansār-avasthāyukta jīvanā chhe, shuddha jīvasvarūp anubhavatān jīvanā nathī. kevā chhe baddhaspr̥uṣhṭa ādi vibhāvabhāv?
topaṇ ‘‘उपरि तरन्तः’’ upar upar ja rahe chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvano gnānaguṇ trikāḷagochar chhe tevī rīte rāgādi vibhāvabhāv jīvavastumān trikāḷagochar nathī. joke sansār-avasthāmān vidyamān ja chhe topaṇ mokṣha- avasthāmān sarvathā nathī, tethī evo nishchay chhe ke rāgādi jīvasvarūp nathī. 11.
भूतं भान्तमभूतमेव रभसा निर्भिद्य बन्धं सुधी- र्यद्यन्तः किल कोऽप्यहो कलयति व्याहत्य मोहं हठात् ।
आत्मात्मानुभवैकगम्यमहिमा व्यक्तोऽयमास्ते ध्रुवं नित्यं कर्मकलङ्कपङ्कविकलो देवः स्वयं शाश्वतः ।।१२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अयम् आत्मा व्यक्तः आस्ते’’ (अयम्) ām (आत्मा) chetanālakṣhaṇ jīv (व्यक्तः) sva-svabhāvarūp (आस्ते) thāy chhe. kevo thāy chhe? ‘‘नित्यं कर्मकलङ्कपङ्कविकलः’’ (नित्यं) trikāḷagochar (कर्म) ashuddhapaṇārūp (कलङ्कपङ्क) kaluṣhatā – kādavathī (विकलः) sarvathā bhinna thāy chhe. vaḷī kevo chhe?
Page 15 of 269
PDF/HTML Page 37 of 291
single page version
‘‘ध्रुवं’’ chāre gatimān bhamato aṭakī gayo. vaḷī kevo chhe? ‘‘देवः’’ trailokyathī pūjya chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘स्वयं शाश्वतः’’ dravyarūp vidyamān ja chhe. vaḷī kevo thāy chhe? ‘‘आत्मानुभवैकगम्यमहिमा’’ (आत्म) chetanavastunā (अनुभव) pratyakṣhapaṇe āsvādathī (एक) advitīy (गम्य) gochar chhe (महिमा) moṭap jenī evo chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvano jem ek gnānaguṇ chhe tem ek atīndriy sukhaguṇ chhe; te sukhaguṇ sansār-avasthāmān ashuddhapaṇāne līdhe pragaṭ āsvādarūp nathī, ashuddhapaṇun jatān pragaṭ thāy chhe. te sukh atīndriy paramātmāne hoy chhe. te sukhane kahevā māṭe koī draṣhṭānta chāre gatiomān nathī, kem ke chāre gatio duḥkharūp chhe; tethī em kahyun ke jene shuddhasvarūpano anubhav chhe te jīv paramātmārūp jīvanā sukhane jāṇavāne yogya chhe, kem ke shuddhasvarūp anubhavatān atīndriy sukh chhe — evo bhāv sūchavyo chhe. koī prashna kare chhe ke kevun kāraṇ karavāthī jīv shuddha thāy chhe? uttar ām chhe ke shuddhano anubhav karavāthī jīv shuddha thāy chhe. ‘‘किल यदि कोऽपि सुधीः अन्तः कलयति’’ (किल) nishchayathī (यदि) jo (कः अपि) koī jīv (अन्तः कलयति) shuddhasvarūpane nirantarapaṇe anubhave chhe. kevo chhe jīv? (सुधीः) shuddha chhe buddhi jenī. shun karīne anubhave chhe? ‘‘रभसा बन्धं निर्भिद्य’’ (रभसा) tatkāḷ (बन्धं) dravyapiṇḍarūp mithyātvakarmanā (निर्भिद्य) udayane miṭāvīne athavā mūḷathī sattā miṭāvīne, tathā ‘‘हठात् मोहं व्याहत्य’’ (हठात्) baḷathī (मोहं) mithyātvarūp jīvanā pariṇāmane (व्याहत्य) mūḷathī ukhāḍīne. bhāvārtha ām chhe ke anādi kāḷano mithyādraṣhṭi ja jīv kāḷalabdhi pāmatān samyaktvanā grahaṇakāḷ pahelān traṇ karaṇo kare chhe; te traṇ karaṇo antarmuhūrtamān thāy chhe; karaṇo karatān dravyapiṇḍarūp mithyātvakarmanī shakti maṭe chhe; te shakti maṭatān bhāvamithyātvarūp jīvanā pariṇām maṭe chhe; — jem dhatūrānā rasano pāk maṭatān ghelachhā maṭe chhe tem. kevo chhe bandh athavā moh? ‘‘भूतं भान्तम् अभूतम् एव’’ (एव) nishchayathī (भूतं) atīt kāḷasambandhī, (भान्तम्) vartamān kāḷasambandhī, (अभूतम्) āgāmī kāḷasambandhī. bhāvārtha ām chhe — trikāḷ sanskārarūp chhe je sharīrādi sāthe ekatvabuddhi, te maṭatān je jīv shuddha jīvane anubhave chhe te jīv nishchayathī karmothī mukta thāy chhe. 12.
Page 16 of 269
PDF/HTML Page 38 of 291
single page version
ज्ञानानुभूतिरियमेव किलेति बुद्धवा ।
मेकोऽस्ति नित्यमवबोधघनः समन्तात् ।।१३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘आत्मा सुनिष्प्रकम्पम् एकः अस्ति’’ (आत्मा) ātmā arthāt chetanadravya (सुनिष्प्रकम्पम्) ashuddha pariṇamanathī rahit (एकः) shuddha (अस्ति) thāy chhe. kevo chhe ātmā? ‘‘नित्यं समन्तात् अवबोधघनः’’ (नित्यम्) sadā kāḷ (समन्तात्) sarvāṅg (अवबोधघनः) gnānaguṇano samūh chhe — gnānapuñj chhe. shun karīne ātmā shuddha thāy chhe? ‘‘आत्मना आत्मनि निवेश्य’’ (आत्मना) potāthī (आत्मनि) potāmān ja (निवेश्य) praviṣhṭa thaīne. bhāvārtha ām chhe ke ātmānubhav paradravyanī sahāy rahit chhe tethī potāmān ja potāthī ātmā shuddha thāy chhe. ahīn koī prashna kare chhe ke ā avasare to em kahyun ke ātmānubhav karatān ātmā shuddha thāy chhe ane kyāṅk em kahyun chhe ke gnānaguṇamātra anubhav karatān ātmā shuddha thāy chhe, to āmān visheṣhatā shun chhe? uttar ām chhe ke visheṣhatā to kāī paṇ nathī. e ja kahe chhe — ‘‘या शुद्धनयात्मिका आत्मानुभूतिः इति किल इयम् एव ज्ञानानुभूतिः इति बुद्धवा’’ (या) je (आत्मानुभूतिः) ātma-anubhūti arthāt ātmadravyano pratyakṣhapaṇe āsvād chhe. kevī chhe anubhūti? (शुद्धनयात्मिका) shuddhanay arthāt shuddha vastu te ja chhe ātmā arthāt svabhāv jeno evī chhe. bhāvārtha ām chhe ke nirupādhipaṇe jīvadravya jevun chhe tevo ja pratyakṣhapaṇe āsvād āve enun nām shuddhātmānubhav chhe. (किल) nishchayathī (इयम् एव ज्ञानानुभूतिः) ā je ātmānubhūti kahī te ja gnānānubhūti chhe (इति बुद्धवा) eṭalīmātra jāṇīne. bhāvārtha ām chhe ke jīvavastuno je pratyakṣhapaṇe āsvād, tene nāmathī ātmānubhav em kahevāy athavā gnānānubhav em kahevāy; nāmabhed chhe, vastubhed nathī. em jāṇavun ke ātmānubhav mokṣhamārga chhe. ā prasaṅge bījo paṇ sanshay thāy chhe ke, koī jāṇashe ke dvādashāṅgagnān koī apūrva labdhi chhe. tenun samādhān ām chhe ke dvādashāṅgagnān
Page 17 of 269
PDF/HTML Page 39 of 291
single page version
paṇ vikalpa chhe. temān paṇ em kahyun chhe ke shuddhātmānubhūti mokṣhamārga chhe. tethī shuddhātmānubhūti thatān shāstra bhaṇavānī kāī aṭak (bandhan) nathī. 13.
र्महः परममस्तु नः सहजमुद्विलासं सदा ।
यदेकरसमुल्लसल्लवणखिल्यलीलायितम् ।।१४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तत् महः नः अस्तु’’ (तत्) te ja (महः) shuddha gnānamātra vastu (नः) amane (अस्तु) ho. bhāvārtha ām chhe ke shuddhasvarūpano anubhav upādey chhe, bījun badhun hey chhe. kevo chhe te ‘महः (gnānamātra ātmā)’? ‘‘परमम्’’ utkr̥uṣhṭa chhe. vaḷī kevo chhe ‘महः’? ‘‘अखण्डितम्’’ khaṇḍit nathī — paripūrṇa chhe. bhāvārtha ām chhe ke indriyagnān khaṇḍit chhe; te joke vartamān kāḷe te-rūp pariṇamyo chhe topaṇ svarūp atīndriy gnān chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘अनाकुलं’’ ākuḷatā rahit chhe. bhāvārtha ām chhe ke yadyapi sansār-avasthāmān karmajanit sukhaduḥkharūp pariṇame chhe tathāpi svābhāvik sukhasvarūp chhe.✻
(अन्तः) andar (बहिः) bahār (ज्वलत्) prakāsharūp pariṇamī rahyo chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvavastu asaṅkhyātapradeshī chhe, gnānaguṇ badhā pradeshomān ekasarakho pariṇamī rahyo chhe, koī pradeshamān ghaṭ-vadh nathī. vaḷī kevo chhe? ‘‘सहजं’’ svayansiddha chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘उद्विलासं’’ potānā guṇ-paryāye dhārāpravāharūp pariṇame chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘यत् (महः) सकलकालम् एकरसम् आलम्बते’’ (यत्) je (महः) gnānapuñj (सकलकालम्) traṇe kāḷ (एकरसम्) ekarasane arthāt chetanāsvarūpane (आलम्बते) ādhārabhūt chhe. kevo chhe ekaras? ‘‘चिदुच्छलननिर्भरं’’ (चित्) gnān-(उच्छलन) pariṇamanathī (निर्भरं) bharitāvastha chhe. vaḷī kevo chhe ekaras? ‘‘उल्लसत् लवणखिल्यलीलायितम् (लवण) kṣhārarasanī (खिल्य) kāṅkarīnī (‘‘उल्लसत्’’ लीलायितम्)
* pt.. shrī rājamalajīnī ṭīkāmān ahīn ‘‘अनन्तम्’’ padano artha karavo rahī gayo chhe.
Page 18 of 269
PDF/HTML Page 40 of 291
single page version
pariṇati samān jeno svabhāv chhe. bhāvārtha ām chhe ke jevī rīte lavaṇanī kāṅkarī sarvāṅgey kṣhār chhe tevī rīte chetanadravya sarvāṅgey chetan chhe. 14.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘सिद्धिमभीप्सुभिः एषः आत्मा नित्यम् समुपास्यताम्’’ (सिद्धिम्) sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣhane (अभीप्सुभिः) upādeyapaṇe anubhavanārā jīvoe (एषः आत्मा) ā ātmāne arthāt upādey evā potānā shuddha chaitanyadravyane (नित्यम्) sadā kāḷ (समुपास्यताम्) anubhavavo. kevo chhe ātmā? ‘‘ज्ञानघनः’’ (ज्ञान) sva-paragrāhakashaktino (घनः) puñj chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘एकः’’ samasta vikalpa rahit chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘साध्यसाधकभावेन द्विधा’’ (साध्य) sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣha, (साधक) mokṣhanun kāraṇ shuddhopayogalakṣhaṇ shuddhātmānubhav — (भावेन) evī je be avasthā, temanā bhedathī, (द्विधा) be prakārano chhe. bhāvārtha ām chhe ke ek ja jīvadravya kāraṇarūp paṇ potāmān ja pariṇame chhe ane kāryarūp paṇ potāmān ja pariṇame chhe, tethī mokṣha javāmān koī dravyāntarano sahāro nathī, māṭe shuddha ātmāno anubhav karavo joīe. 15.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘आत्मा मेचकः’’ (आत्मा) chetanadravya (मेचकः) malin chhe. konī apekṣhāe malin chhe? ‘‘दर्शन-ज्ञान-चारित्रैस्त्रित्वात्’’ sāmānyapaṇe arthagrāhak shaktinun nām darshan chhe, visheṣhapaṇe arthagrāhak shaktinun nām gnān chhe ane shuddhatvashaktinun nām chāritra chhe — ām shaktibhed karatān ek jīv traṇ prakāre thāy chhe, tethī malin kahevāno vyavahār chhe. ‘‘आत्मा अमेचकः’’ (आत्मा) chetanadravya (अमेचकः) nirmaḷ chhe; konī apekṣhāe nirmaḷ chhe? ‘‘स्वयम् एकत्वतः’’ (स्वयम्) dravyanun