Page 19 of 269
PDF/HTML Page 41 of 291
single page version
sahaj (एकत्वतः) nirbhedapaṇun hovāthī; — āvo nishchayanay kahevāy chhe. ‘‘आत्मा प्रमाणतः समम् मेचकः अमेचकः अपि च’’ (आत्मा) chetanadravya (समम्) ek ja kāḷe (मेचकः अमेचकः अपि च) malin paṇ chhe ane nirmaḷ paṇ chhe. konī apekṣhāe? (प्रमाणतः) yugapad anek dharmagrāhak gnānanī apekṣhāe. tethī pramāṇadraṣhṭie jotān ek ja kāḷe jīvadravya bhedarūp paṇ chhe, abhedarūp paṇ chhe. 16.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एकः अपि व्यवहारेण मेचकः’’ (एकः अपि) dravyadraṣhṭithī joke jīvadravya shuddha chhe topaṇ (व्यवहारेण) guṇ-guṇīrūp bhedadraṣhṭithī (मेचकः) malin chhe. te paṇ konī apekṣhāe? ‘‘त्रिस्वभावत्वात्’’ (त्रि) darshan-gnān- chāritra, te traṇ chhe (स्वभावत्वात्) sahaj guṇo jenā, evun hovāthī. te paṇ kevun hovāthī? ‘‘दर्शन-ज्ञान-चारित्रैः त्रिभिः परिणतत्वतः’’ kem ke te darshan-gnān-chāritra e traṇ guṇorūpe pariṇame chhe, tethī bhedabuddhi paṇ ghaṭe chhe. 17.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘तु परमार्थेन एककः अमेचकः’’ (तु) ‘तु’ pad dvārā bījo pakṣha kayo chhe te vyakta karyun chhe. (परमार्थेन) paramārthathī arthāt shuddha dravyadraṣhṭithī (एककः) shuddha jīvavastu (अमेचकः) nirmaḷ chhe – nirvikalpa chhe. kevo chhe paramārtha? ‘‘व्यक्तज्ञातृत्वज्योतिषा’’ (व्यक्त) pragaṭ chhe (ज्ञातृत्व) gnānamātra (ज्योतिषा) prakāsh- svarūp jemān evo chhe. bhāvārtha ām chhe ke shuddha – nirbhed vastumātragrāhak gnān nishchayanay kahevāy chhe. te nishchayanayathī jīvapadārtha sarvabhedarahit shuddha chhe. vaḷī kevo hovāthī shuddha chhe? ‘‘सर्वभावान्तरध्वंसिस्वभावत्वात्’’ (सर्व) samasta dravyakarma-bhāvakarma- nokarma athavā gneyarūp paradravya evā je (भावान्तर) upādhirūp vibhāvabhāv temanun
Page 20 of 269
PDF/HTML Page 42 of 291
single page version
(ध्वंसि) meṭanashīl (maṭāḍavānā svabhāvavāḷun) chhe (स्वभावत्वात्) nijasvarūp jenun, evo svabhāv hovāthī shuddha chhe. 18.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘मेचकामेचकत्वयोः आत्मनः चिन्तया एव अलं’’ ātmā (मेचक) ‘malin chhe’ ane (अमेचक) ‘nirmaḷ chhe’ – ām ā banne nayo pakṣhapātarūp chhe; (आत्मनः) chetanadravyanā āvā (चिन्तया) vichārathī (अलं) bas thāo; āvo vichār karavāthī to sādhyanī siddhi nathī thatī (एव) em nakkī jāṇavun. bhāvārtha ām chhe ke shrutagnānathī ātmasvarūp vichāratān ghaṇā vikalpo ūpaje chhe; ek pakṣhathī vichāratān ātmā anekarūp chhe, bījā pakṣhathī vichāratān ātmā abhedarūp chhe – ām vichāratān thakān to svarūp-anubhav nathī. ahīn koī prashna kare chhe ke vichāratān thakān to anubhav nathī, to anubhav kyān chhe? uttar ām chhe ke pratyakṣhapaṇe vastune āsvādatān thakān anubhav chhe. te ja kahe chhe — ‘‘दर्शन-ज्ञान-चारित्रैः साध्यसिद्धिः’’ (दर्शन) shuddhasvarūpanun avalokan, (ज्ञान) shuddhasvarūpanun pratyakṣha jāṇapaṇun, (चारित्र) shuddhasvarūpanun ācharaṇ — āvān kāraṇo karavāthī (साध्य) sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣhanī (सिद्धिः) prāpti thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke shuddhasvarūpano anubhav karatān mokṣhanī prāpti chhe. koī prashna kare chhe ke āṭalo ja mokṣhamārga chhe ke kāī anya paṇ mokṣhamārga chhe? uttar ām chhe ke āṭalo ja mokṣhamārga chhe. ‘‘न च अन्यथा’’ (च) parantu (अन्यथा) anya prakāre (न) sādhyasiddhi nathī thatī. 19.
अपतितमिदमात्मज्योतिरुद्गच्छदच्छम् ।
न खलु न खलु यस्मादन्यथा साध्यसिद्धिः ।।२०।।
Page 21 of 269
PDF/HTML Page 43 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इदम् आत्मज्योतिः सततम् अनुभवामः’’ (इदम्) pragaṭ (आत्मज्योतिः) ātmajyotine arthāt chaitanyaprakāshane (सततम्) nirantar (अनुभवामः) pratyakṣhapaṇe ame āsvādīe chhīe. kevī chhe ātmajyoti? ‘‘कथमपि समुपात्तत्रित्वम् अपि एकतायाः अपतितम्’’ (कथम् अपि) vyavahāradraṣhṭithī (समुपात्तत्रित्वम्) grahaṇ karyā chhe traṇ bhed jeṇe evī chhe topaṇ (एकतायाः) shuddhapaṇāthī (अपतितम्) paḍatī nathī. vaḷī kevī chhe ātmajyoti? ‘‘उद्गच्छत्’’ prakāsharūp pariṇame chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘अच्छम्’’ nirmaḷ chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘अनन्तचैतन्यचिह्नं’’ (अनन्त) ati ghaṇun (चैतन्य) gnān chhe (चिह्नं) lakṣhaṇ jenun evī chhe. koī āshaṅkā kare chhe ke anubhavane bahu draḍh karyo te shā kāraṇe? te ja kahe chhe — ‘‘यस्मात् अन्यथा साध्यसिद्धिः न खलु न खलु’’ (यस्मात्) kāraṇ ke (अन्यथा) anya prakāre (साध्यसिद्धिः) svarūpanī prāpti (न खलु न खलु) nathī thatī, nathī thatī, em nakkī chhe. 20.
मचलितमनुभूतिं ये स्वतो वान्यतो वा ।
र्मुकुरवदविकाराः सन्ततं स्युस्त एव ।।२१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ये अनुभूतिं लभन्ते’’ (ये) je koī nikaṭ sansārī jīv (अनुभूतिं) anubhūti arthāt shuddha jīvavastuno āsvād (लभन्ते) pāme chhe. kevī chhe anubhūti? ‘‘भेदविज्ञानमूलाम्’’ (भेद) svasvarūp-parasvarūpane dvidhā karavun evun je (विज्ञान) jāṇapaṇun te ja chhe (मूलाम्) sarvasva jenun evī chhe. vaḷī kevī chhe? ‘‘अचलितम्’’ sthiratārūp chhe. āvī anubhūti kaī rīte pamāy chhe, te ja kahe chhe — ‘‘कथमपि स्वतो वा अन्यतो वा’’ (क थमपि) anant sansāramān bhramaṇ karatān kemey karīne kāḷalabdhi prāpta thāy chhe tyāre samyaktva ūpaje chhe, tyāre anubhav thāy chhe; (स्वतः वा) mithyātvakarmano upasham hotān upadesh vinā ja anubhav thāy chhe, (अन्यतः वा) athavā antaraṅgamān mithyātvakarmano upasham hotān ane bahiraṅgamān
Page 22 of 269
PDF/HTML Page 44 of 291
single page version
gurunī samīp sūtrano upadesh maḷatān anubhav thāy chhe. koī prashna kare chhe ke jeo anubhav pāme chhe teo anubhav pāmavāthī kevā hoy chhe? uttar ām chhe ke teo nirvikār hoy chhe. te ja kahe chhe — ‘‘ते एव सन्ततं मुकुरवत् अविकाराः स्युः’’ (ते एव) te ja jīvo (सन्ततं) nirantarapaṇe (मुकुरवत्) arīsānī peṭhe (अविकाराः) rāgadveṣh rahit (स्युः) chhe. shānāthī nirvikār chhe? ‘‘प्रतिफलननिमग्नानन्तभावस्वभावैः’’ (प्रतिफलन) pratibimbarūpe (निमग्न) garbhit je (अनन्तभाव) sakaḷ dravyonā (स्वभावैः) guṇ-paryāyo, temanāthī nirvikār chhe. bhāvārtha ām chhe ke je jīvanā shuddha svarūpane anubhave chhe tenā gnānamān sakaḷ padārtho uddīpta thāy chhe, temanā bhāv arthāt guṇ-paryāyo, temanāthī nirvikārarūp anubhav chhe. 21.
रसयतु रसिकानां रोचनं ज्ञानमुद्यत् ।
किल कलयति काले क्वापि तादात्म्यवृत्तिम् ।।२२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘जगत् मोहम् त्यजतु’’ (जगत्) sansārī jīvarāshi (मोहम्) mithyātvapariṇāmane (त्यजतु) sarvathā chhoḍo. chhoḍavāno avasar kayo? ‘‘इदानीं’’ tatkāḷ. bhāvārtha ām chhe ke sharīrādi paradravyo sāthe jīvanī ekatvabuddhi vidyamān chhe, te sūkṣhmakāḷamātra paṇ ādar karavāyogya nathī. kevo chhe moh? ‘‘आजन्मलीढं’’ (आजन्म) anādikāḷathī (लीढं) lāgelo chhe. ‘‘ज्ञानम् रसयतु’’ (ज्ञानम्) gnānane arthāt shuddha chaitanyavastune (रसयतु) svānubhav-pratyakṣhapaṇe āsvādo. kevun chhe gnān? ‘‘रसिकानां रोचनं’’ (रसिकानां) shuddhasvarūpanā anubhavashīl samyagdraṣhṭi jīvone (रोचनं) atyant sukhakārī chhe. vaḷī kevun chhe gnān? ‘‘उद्यत्’’ traṇe kāḷ prakāsharūp chhe. koī prashna kare chhe ke ām karatān kāryasiddhi kevī thāy chhe? uttar kahe chhe — ‘‘इह किल एकः आत्मा अनात्मना साकम् तादात्म्यवृत्तिम् क्वापि काले कथमपि न कलयति’’ (इह) mohano tyāg, gnānavastuno anubhav — ām vāramvār abhyās karatān (किल) niḥsandehapaṇe (एकः)
Page 23 of 269
PDF/HTML Page 45 of 291
single page version
shuddha (आत्मा) chetanadravya (अनात्मना) dravyakarma-bhāvakarma-nokarma ādi samasta vibhāvapariṇāmonī (साकम्) sāthe (तादात्म्यवृत्तिम्) jīv ane karmanā bandhātmak ekakṣhetrasambandharūpe (क्वापि) koī paṇ atīt, anāgat ane vartamānasambandhī (काले) samay, ghaḍī, prahar, divas ke varṣhe (कथमपि) koī paṇ rīte (न कलयति) nathī rahetun. bhāvārtha ām chhe keḥ — jīvadravya dhātu ane pāṣhāṇanā sanyoganī peṭhe pudgalakarmonī sāthe maḷelun ja chālyun āve chhe, ane maḷelun hovāthī mithyātva-rāg-dveṣharūp vibhāv- chetanapariṇāme pariṇamatun ja āve chhe. em pariṇamatān evī dashā nīpajī ke jīvadravyanun nijasvarūp je kevaḷagnān, kevaḷadarshan, atīndriy sukh ane kevaḷavīrya, tenāthī ā jīvadravya bhraṣhṭa thayun tathā mithyātvarūp vibhāvapariṇāme pariṇamatān gnānapaṇun paṇ chhūṭī gayun; jīvanun nij svarūp anantachatuṣhṭay chhe, sharīr, sukh, duḥkh, moh, rāg, dveṣh ityādi badhun pudgalakarmanī upādhi chhe, jīvanun svarūp nathī — evī pratīti paṇ chhūṭī gaī. pratīti chhūṭatān jīv mithyādraṣhṭi thayo; mithyādraṣhṭi thayo thako gnānāvaraṇādi karmabandhakaraṇashīl thayo. te karmabandhano uday thatān jīv chāre gatiomān bhame chhe. ā prakāre sansāranī paripāṭī chhe. ā sansāramān bhramaṇ karatān koī bhavya jīvano jyāre nikaṭ sansār āvī jāy chhe tyāre jīv samyaktva grahaṇ kare chhe. samyaktva grahaṇ karatān pudgalapiṇḍarūp mithyātvakarmano uday maṭe chhe tathā mithyātvarūp vibhāvapariṇām maṭe chhe. vibhāvapariṇām maṭatān shuddhasvarūpano anubhav thāy chhe. āvī sāmagrī maḷatān jīvadravya pudgalakarmathī tathā vibhāvapariṇāmathī sarvathā bhinna thāy chhe. jīvadravya potānā anantachatuṣhṭayane prāpta thāy chhe. draṣhṭānt ām chhe ke jevī rīte suvarṇadhātu pāṣhāṇamān ja maḷelī chālī āve chhe topaṇ agnino sanyog pāmīne pāṣhāṇathī suvarṇa bhinna thāy chhe. 22.
अनुभव भव मूर्तेः पार्श्ववर्ती मुहूर्तम् ।
त्यजसि झगिति मूर्त्या साकमेकत्वमोहम् ।।२३।।
Page 24 of 269
PDF/HTML Page 46 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अयि मूर्तेः पार्श्ववर्ती भव, अथ मुहूर्तं पृथक् अनुभव’’ (अयि) he bhavyajīv! (मूर्तेः) sharīrathī (पार्श्ववर्ती) bhinnasvarūp (भव) thā. bhāvārtha ām chhe ke anādikāḷathī jīvadravya (sharīr sāthe) ekasanskārarūp thaīne chālyun āve chhe, tethī jīvane ām kahīne pratibodhavāmān āve chhe ke he jīv! ā jeṭalā sharīrādi paryāyo chhe te badhā pudgalakarmanā chhe, tārā nathī; tethī ā paryāyothī potāne bhinna jāṇ.
sharīrathī bhinna chetanadravyarūpe (अनुभव) pratyakṣhapaṇe āsvād kar. bhāvārtha ām chhe ke sharīr to achetan chhe, vinashvar chhe, sharīrathī bhinna koī to puruṣh (ātmā) chhe evun jāṇapaṇun — evī pratīti mithyādraṣhṭi jīvone paṇ hoy chhe, parantu sādhyasiddhi to kāī nathī. jyāre jīvadravyano dravya-guṇ-paryāyasvarūp pratyakṣhapaṇe āsvād āve chhe tyāre samyagdarshan-gnān-chāritra chhe, sakaḷakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣha paṇ chhe. kevo chhe anubhavashīl jīv? ‘‘तत्त्वकौतूहली सन्’’ (तत्त्व) shuddha chaitanyavastunā (कौतूहली सन्) svarūpane jovā ichchhe chhe evo thayo thako. vaḷī kevo thaīne? ‘‘कथमपि मृत्वा’’ (कथमपि) koī paṇ prakāre — koīpaṇ upāye, (मृत्वा) marīne paṇ, shuddha jīvasvarūpano anubhav kar. bhāvārtha ām chhe ke shuddha chaitanyano anubhav to sahajasādhya chhe, yatnasādhya to nathī, parantu āṭalun kahīne atyant upādeyapaṇun draḍh karyun chhe. ahīn koī prashna kare chhe ke anubhav to gnānamātra chhe, tenāthī shun kāī kāryasiddhi chhe? te paṇ upadesh dvārā kahe chhe — ‘‘येन मूर्त्या साकम् एकत्वमोहम् झगिति त्यजसि’’ (येन) je shuddha chaitanyanā anubhav vaḍe (मूर्त्या साकम्) dravyakarma-bhāvakarma-nokarmātmak samasta karmarūp paryāyonī sāthe (एकत्वमोहम्) ekasanskārarūp — ‘hun dev chhun, hun manuṣhya chhun, hun tiryañch chhun, hun nārakī chhun’ ityādirūp, ‘hun sukhī chhun, hun duḥkhī chhun’ ityādirūp, ‘hun krodhī chhun, hun mānī chhun’ ityādirūp, tathā ‘hun yati chhun, hun gr̥uhastha chhun’ ityādirūp — pratīti evo chhe moh arthāt viparītapaṇun tene (झगिति) anubhav thatān vent ja (त्यजसि) he jīv! potānī buddhithī tun ja chhoḍīsh. bhāvārtha ām chhe ke anubhav gnānamātra vastu chhe, ekatvamoh mithyātvarūp dravyanā vibhāvapariṇām chhe, topaṇ emane (anubhavane ane mithyātvanā maṭavāne) āpasamān kāraṇakāryapaṇun chhe. tenun vivaraṇ — je kāḷe jīvane anubhav thāy chhe te kāḷe mithyātvapariṇaman maṭe chhe,
Page 25 of 269
PDF/HTML Page 47 of 291
single page version
sarvathā avashya maṭe chhe. je kāḷe mithyātvapariṇaman maṭe chhe te kāḷe avashya anubhavashakti thāy chhe. mithyātvapariṇaman je rīte maṭe chhe te rīt kahe chheḥ — ‘‘स्वं समालोक्य’’ (स्वं) potānī shuddha chaitanyavastuno (समालोक्य) svasamvedanapratyakṣhapaṇe āsvād karīne. kevun chhe shuddha chetan? ‘‘विलसन्तं’’ anādinidhan pragaṭapaṇe chetanārūp pariṇamī rahyun chhe. 23.
धामोद्दाममहस्विनां जनमनो मुष्णन्ति रूपेण ये ।
वन्द्यास्तेऽष्टसहस्रलक्षणधरास्तीर्थेश्वराः सूरयः ।।२४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ahīn koī mithyādraṣhṭi kuvādī matāntar sthāpe chhe ke jīv ane sharīr ek ja vastu chhe. jem jaino māne chhe ke sharīrathī jīvadravya bhinna chhe tem nathī, ek ja chhe; kemake sharīranun stavan karatān ātmānun stavan thāy chhe, em jaino paṇ māne chhe. e ja batāve chhe — ‘‘ते तीर्थेश्वराः वन्द्याः’’
avashya vidyamān chhe evā (तीर्थेश्वराः) tīrthaṅkaradevo (वन्द्याः) trikāḷ namaskār karavāyogya chhe. kevā chhe te tīrthaṅkaro? ‘‘ये कान्त्या एव दश दिशः स्नपयन्ति’’ (ये) tīrthaṅkaro (कान्त्या) sharīranī dīpti dvārā (एव) nakkī (दश) pūrva-pashchim-uttar-dakṣhiṇ e chār dishā, chār khūṇārūp vidishā tathā ūrdhvadishā ane adhodishā e das (दिशः) dishāone (स्नपयन्ति) prakṣhāl kare chhe — pavitra kare chhe; evā chhe je tīrthaṅkaro temane namaskār chhe. (jainone tyān) ām je kahyun te to sharīranun varṇan karyun, tethī amane evī pratīti ūpajī ke sharīr ane jīv ek ja chhe. vaḷī kevā chhe tīrthaṅkaro? ‘‘ये धाम्ना उद्दाममहस्विनां धाम निरुन्धन्ति’’ (ये) tīrthaṅkaro (धाम्ना) sharīranā tejathī (उद्दाममहस्विनां) ugra tejavāḷā karoḍo sūryanā (धाम) pratāpane (निरुन्धन्ति) roke chhe. bhāvārtha ām chhe ke tīrthaṅkaranā sharīramān evī dīpti chhe ke jo koṭi sūrya hoy to koṭiye sūryanī dīpti rokāī jāy; evā te tīrthaṅkaro chhe. ahīn paṇ sharīranī
Page 26 of 269
PDF/HTML Page 48 of 291
single page version
ja moṭap kahī chhe. vaḷī kevā chhe tīrthaṅkaro? ‘‘ये रूपेण जनमनो मुष्णन्ति’’ (ये) tīrthaṅkaro (रूपेण) sharīranī shobhāthī (जन) jeṭalān dev-manuṣhya-tiryañch — e badhānnān (मनः) antaraṅgane (मुष्णन्ति) chorī le chhe. bhāvārtha ām chhe ke jīvo tīrthaṅkaranā sharīranī shobhā dekhīne jevun sukh māne chhe tevun sukh trailokyamān anya vastune dekhīne nathī mānatā; evā te tīrthaṅkaro chhe. ahīn paṇ sharīranī moṭap karī chhe. vaḷī kevā chhe tīrthaṅkaro? ‘‘ये दिव्येन ध्वनिना श्रवणयोः साक्षात् सुखं अमृतं क्षरन्तः’’ (ये) tīrthaṅkaradevo (दिव्येन) samasta trailokyamān utkr̥uṣhṭa evī (ध्वनिना) nirakṣharī vāṇī vaḍe (श्रवणयोः) sarva jīvonī karṇendriyomān (साक्षात्) tatkāḷ (सुखं अमृतं) sukhamay shāntarasane (क्षरन्तः) varasāve chhe. bhāvārtha ām chhe ke tīrthaṅkaranī vāṇī sāmbhaḷatān sarva jīvone vāṇī ruche chhe, jīvo bahu sukhī thāy chhe; tīrthaṅkaro evā chhe. ahīn paṇ sharīranī moṭap chhe. vaḷī kevā chhe tīrthaṅkaro? ‘‘अष्टसहस्रलक्षणधराः’’ (अष्टसहस्र) āṭh adhik ek hajār (लक्षणधराः) sharīranān chihno sahaj ja dhāraṇ kare chhe; evā tīrthaṅkaro chhe. bhāvārtha ām chhe ke tīrthaṅkaranā sharīramān shaṅkh, chakra, gadā, padma, kamaḷ, magar, machchha, dhvajā ityādirūp ākr̥utivāḷī rekhāo hoy chhe, je samasta gaṇatān ek hajār ne āṭh thāy chhe. ahīn paṇ sharīranī moṭap chhe. vaḷī kevā chhe tīrthaṅkaro?
āthī jīv-sharīr ek ja chhe evī mārī pratīti chhe, evun koī mithyāmatavādī māne chhe. teno uttar ām pramāṇe āgaḷ kahesheḥ granthakartā kahe chhe ke vachanavyavahāramātrathī jīv-sharīranun ekapaṇun kahevāy chhe. āthī em kahyun chhe ke je sharīranun stotra chhe te to vyavahāramātrathī jīvanun stotra chhe. dravyadraṣhṭithī jotān jīv- sharīr bhinna bhinna chhe. tethī jevun stotra kahyun chhe te nij nāmathī jūṭhun chhe (arthāt tenun nām stotra ghaṭit thatun nathī), kem ke sharīranā guṇ kahetān jīvanī stuti thatī nathī, jīvanā gnānaguṇanī stuti karatān (jīvanī) stuti thāy chhe. koī prashna kare chhe ke jevī rīte nagarano svāmī rājā chhe tethī nagaranī stuti karatān rājānī stuti thāy chhe, tevī ja rīte sharīrano svāmī jīv chhe tethī sharīranī stuti karatān jīvanī stuti thāy chhe. uttar ām chhe ke e rīte stuti thatī nathī; rājānā nij guṇanī stuti karatān rājānī stuti thāy chhe, tevī ja rīte jīvanā nij chaitanyaguṇanī stuti karatān jīvanī stuti thāy chhe. te ja kahe chhe. 24.
Page 27 of 269
PDF/HTML Page 49 of 291
single page version
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इदं नगरम् परिखावलयेन पातालम् पिबति इव’’ (इदं) pratyakṣha (नगरम्) nagar arthāt rājagrām (परिखावलयेन) khāī vaḍe gherāyelun hovāthī (पातालम्) adholokane, (पिबति इव) khāī eṭalī ūṇḍī chhe jethī em lāge chhe ke, pī rahyun chhe. kevun chhe nagar? ‘‘प्राकारकवलिताम्बरम्’’ (प्राकार) koṭ vaḍe (कवलित) gaḷī gayun chhe (अम्बरम्) ākāshane je, evun nagar chhe. bhāvārtha ām chhe ke koṭ ghaṇo ja ūñcho chhe. vaḷī kevun chhe nagar? ‘‘उपवनराजीनिगीर्णभूमितलम्’’ (उपवनराजी) nagaranī samīp chāre taraph phelāyelā bāgothī (निगीर्ण) rundhāyelī chhe (भूमितलम्) samasta bhūmi jenī, evun te nagar chhe. bhāvārtha ām chhe ke nagaranī bahār ghaṇā bāg chhe. āvī nagaranī stuti karatān rājānī stuti thatī nathī. ahīn khāī-koṭ-bāganun varṇan karyun te to rājānā guṇo nathī; rājānā guṇo chhe dān, pauruṣh (shūravīratā) ane jāṇapaṇun; temanī stuti karatān rājānī stuti thāy chhe. 25.
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘जिनेन्द्ररूपं जयति’’ (जिनेन्द्ररूपं) jinendrarūp arthāt tīrthaṅkaranā sharīranī shobhā (जयति) jayavant ho. kevun chhe jinendrarūp? ‘‘नित्यं’’ āyuparyanta ekarūp chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘अविकारसुस्थितसर्वाङ्गम्’’ (अविकार) jemān bāḷapaṇun, taruṇapaṇun ane vr̥uddhapaṇun nahīn hovāthī (सुस्थित) samādhānarūp (sārī rīte goṭhavāyelā) chhe (सर्वाङ्गम्) sarva pradesh jenā evun chhe. vaḷī kevun chhe jinendranun rūp? ‘‘अपूर्वसहजलावण्यम्’’ (अपूर्व) āshcharyakārī chhe tathā (सहज) vinā yatne sharīr sāthe maḷelā chhe (लावण्यम्) sharīranā guṇo jene evun chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘समुद्रम् इव अक्षोभम्’’ (समुद्रम् इव) samudranī māphak (अक्षोभम्)
Page 28 of 269
PDF/HTML Page 50 of 291
single page version
nishchaḷ chhe. vaḷī kevun chhe? ‘‘परं’’ utkr̥uṣhṭa chhe. bhāvārtha ām chhe ke jevī rīte vāyu rahit samudra nishchaḷ hoy chhe tevī ja rīte tīrthaṅkaranun sharīr nishchaḷ chhe. ā rīte sharīranī stuti karatān ātmānī stuti nathī thatī, kāraṇ ke sharīranā guṇ ātmāmān nathī. ātmāno gnānaguṇ chhe; gnānaguṇanī stuti karatān ātmānī stuti thāy chhe. 26.
एकत्वं व्यवहारतो न तु पुनः कायात्मनोर्निश्चयात् नुः स्तोत्रं व्यवहारतोऽस्ति वपुषः स्तुत्या न तत्तत्त्वतः ।
स्तोत्रं निश्चयतश्चितो भवति चित्स्तुत्यैव सैवं भवेत् नातस्तीर्थकरस्तवोत्तरबलादेकत्वमात्माङ्गयोः ।।२७।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘अतः तीर्थकरस्तवोत्तरबलात् आत्माङ्गयोः एकत्वं न भवेत्’’ (अतः) ā kāraṇathī, (तीर्थकरस्तव) ‘parameshvaranā sharīranī stuti karatān ātmānī stuti thāy chhe’ em je mithyāmatī jīv kahe chhe tenā prati (उत्तरबलात्) ‘sharīranī stuti karatān ātmānī stuti thatī nathī, ātmānā gnānaguṇanī stuti karatān ātmānī stuti thāy chhe,’ āvā uttaranā baḷathī arthāt te uttar dvārā sandeh naṣhṭa thaī javāthī,
(एकत्वं) ekadravyapaṇun (न भवेत्) thatun nathī. ātmānī stuti je rīte thāy chhe te kahe chhe — ‘‘सा एवं’’ (सा) te jīvastuti (एवं) jevī rīte mithyādraṣhṭi kaheto hato tevī rīte nathī, kintu je rīte have kahe chhe te rīte ja chhe — ‘‘कायात्मनोः व्यवहारतः एकत्वं, तु पुनः न निश्चयात्’’ (कायात्मनोः) sharīrādi ane chetanadravya e bannene (व्यवहारतः) kathanamātrathī (एकत्वं) ekapaṇun chhe. bhāvārtha ām chhe ke jevī rīte sonun ane rūpun e bannene ogāḷīne ek sogaṭhī banāvavāmān āve chhe, tyān te saghaḷun kahevāmān to suvarṇa ja kahevāy chhe, tevī rīte jīv ane karma anādithī ekakṣhetrasambandharūp maḷelān chālyān āve chhe tethī te saghaḷun kathanamān to jīv ja kahevāy chhe.
Page 29 of 269
PDF/HTML Page 51 of 291
single page version
(निश्चयात्) dravyanā nij svarūpane vichāratān, bhāvārtha ām chhe ke jevī rīte sonun ane rūpun joke ekakṣhetre maḷelān chhe – ekapiṇḍarūp chhe topaṇ sonun pīḷun, bhāre ane chīkaṇun evā potānā guṇo sahit chhe, rūpun paṇ potānā shvetaguṇ sahit chhe, tethī ekapaṇun kahevun jūṭhun chhe, tevī ja rīte jīv ane karma paṇ joke anādithī ekabandhaparyāyarūp maḷelān chālyān āve chhe – ekapiṇḍarūp chhe topaṇ jīvadravya potānā gnānaguṇe birājamān chhe, karma-pudgaladravya paṇ potānā achetan guṇ sahit chhe, tethī ekapaṇun kahevun jūṭhun chhe. te kāraṇe stutimān bhed chhe. (te ja batāve chhe — ) ‘‘व्यवहारतः वपुषः स्तुत्या नुः स्तोत्रं अस्ति, न तत् तत्त्वतः’’ (व्यवहारतः) bandhaparyāyarūp ekakṣhetrāvagāhadraṣhṭithī jotān (वपुषः) sharīranī (स्तुत्या) stuti karavāthī (नुः) jīvanī (स्तोत्रं) stuti (अस्ति) thāy chhe. (न तत्) bījā pakṣhe vichāratān, stuti nathī thatī. kaī apekṣhāe nathī thatī? (तत्त्वतः) shuddha jīvadravyasvarūp vichāratān. bhāvārtha ām chhe ke jem ‘shvet suvarṇa’ em joke kahevāmān āve chhe topaṇ shvetaguṇ rūpāno chhe, tethī ‘shvet suvarṇa’ em kahevun jūṭhun chhe, tevī ja rīte —
‘‘[bhāvārtha — ] be tīrthaṅkaro raktavarṇe, be kr̥iṣhṇa, be nīl, be pannā ane soḷ suvarṇaraṅge chhe,’’ joke ām kahevāmān āve chhe topaṇ shvet, rakta ane pīt ādi pudgaladravyanā guṇo chhe, jīvanā guṇo nathī. tethī shvet, rakta ane pīt em kahetān jīv nathī hoto, gnānaguṇ kahetān jīv chhe. koī prashna kare chhe ke sharīranī stuti karatān to jīvanī stuti thatī nathī, to jīvanī stuti kaī rīte thāy chhe? uttar ām chhe ke chidrūp kahetān thāy chhe — ‘‘निश्चयतः चित्स्तुत्या एव चितः स्तोत्रं भवति’’ (निश्चयतः) shuddha jīvadravyarūp vichāratān (चित्) shuddha gnānādinān (स्तुत्या) vāramvār varṇan-smaraṇ-abhyās karavāthī (एव) niḥsandeh (चितः स्तोत्रं) jīvadravyanī stuti (भवति) thāy chhe. bhāvārtha ām chhe — jevī rīte ‘pīḷun, bhāre ane chīkaṇun suvarṇa’ em kahetān suvarṇanī svarūpastuti thāy chhe, tevī ja rīte ‘kevaḷī evā chhe ke jemaṇe pratham ja shuddha jīvasvarūpano anubhav karyo chhe eṭale ke indriy-viṣhay-kaṣhāyane jītyān chhe, pachhī mūḷathī khapāvyān chhe, sakaḷ karma kṣhay karyān
Page 30 of 269
PDF/HTML Page 52 of 291
single page version
chhe eṭale ke kevaḷagnān, kevaḷadarshan, kevaḷavīrya ane kevaḷasukharūpe birājamān pragaṭ chhe’ em kahetān – jāṇatān – anubhavatān kevaḷīnī guṇasvarūp stuti thāy chhe. āthī ā artha nishchit karyo ke jīv ane karma ek nathī, bhinna bhinna chhe. vivaraṇ — jīv ane karma ek hot to āṭalo stutibhed kem hot? 27.
नयविभजनयुक्त्यात्यन्तमुच्छादितायाम् ।
स्वरसरभसकृष्टः प्रस्फु टन्नेक एव ।।२८।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इति कस्य बोधः बोधम् अद्य न अवतरति’’ (इति) ā prakāre bhed dvārā samajāvatān (कस्य) traṇ lokamān evo kayo jīv chhe ke jene (बोधः) bodh arthāt gnānashakti (बोधम्) svasvarūpanā pratyakṣha anubhavashīlapaṇe (अद्य) āj paṇ (न अवतरति) pariṇamanashīl na thāy? bhāvārtha ām chhe ke jīv- karmanun bhinnapaṇun atishay pragaṭ karīne batāvyun; e sāmbhaḷatān je jīvane gnān ūpajatun nathī tene ṭhapako dīdho chhe. kayā prakāre bhed dvārā samajāvatān? te ja bhedaprakār batāve chhe — ‘‘आत्मकायैकतायां परिचिततत्त्वैः नयविभजनयुक्त्या अत्यन्तम् उच्छादितायाम्’’ (आत्म) chetanadravya ane (काय) karmapiṇḍanā (एकतायां) ekatvapaṇāne, (bhāvārtha ām chhe ke jīv-karma anādibandhaparyāyarūp ekapiṇḍ chhe tene,) (परिचिततत्त्वैः) sarvagno dvārā [vivaraṇ — (परिचित) pratyakṣhapaṇe jāṇyā chhe (तत्त्वैः) jīvādi sakaḷ dravyonā guṇ-paryāyone jemaṇe evā sarvagnadev dvārā] (नय) dravyārthik ane paryāyārthikarūp pakṣhapātanā (विभजन) vibhāg — bhedanirūpaṇ, (युक्त्या) bhinnasvarūp vastune sādhavī, tenā vaḍe (अत्यन्तं) atishay niḥsandehapaṇe (उच्छादितायाम्) uchchhedavāmān āve chhe. jem ḍhāṅkelo nidhi pragaṭ karavāmān āve chhe tem jīvadravya pragaṭ ja chhe, parantu karmasanyogathī ḍhaṅkāyelun hovāthī maraṇane prāpta thaī rahyun hatun; te bhrānti paramaguru shrī tīrthaṅkarano upadesh sāmbhaḷatān maṭe chhe, karmasanyogathī bhinna shuddha
Page 31 of 269
PDF/HTML Page 53 of 291
single page version
jīvasvarūpano anubhav thāy chhe. āvo anubhav samyaktva chhe. kevo chhe bodh? ‘‘स्वरसरभसकृष्टः’’ (स्वरस) gnānasvabhāvano (रभस) utkarṣha — atishay samarthapaṇun tenāthī (कृष्टः) pūjya chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘प्रस्फु टन्’’ pragaṭapaṇe chhe. vaḷī kevo chhe? ‘‘एकः एव’’ nishchayathī chaitanyarūp chhe. 28.
दनवमपरभावत्यागद्रष्टान्तद्रष्टिः ।
स्वयमियमनुभूतिस्तावदाविर्बभूव ।।२९।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इयम् अनुभूतिः तावत् झटिति स्वयम् आविर्बभूव’’ (इयम्) ā vidyamān (अनुभूतिः) anubhūti arthāt shuddhachaitanyavastunun pratyakṣhapaṇe jāṇapaṇun (तावत्) teṭalā kāḷ sudhī (झटिति) te ja samaye (स्वयम्) sahaj ja potānā ja pariṇamanarūp (आविर्बभूव) pragaṭ thaī. kevī chhe te anubhūti? ‘‘अन्यदीयैः सकलभावैः विमुक्ता’’ (अन्यदीयैः) shuddhachaitanyasvarūpathī atyant bhinna evān dravyakarma- bhāvakarma-nokarmasambandhī (सकलभावैः) ‘sakaḷ’ arthāt jeṭalā chhe guṇasthān- mārgaṇāsthānarūp rāg-dveṣh-moh ityādi ati ghaṇā vikalpo evā je ‘bhāv’ arthāt vibhāvarūp pariṇām temanāthī (विमुक्ता) sarvathā rahit chhe. bhāvārtha ām chhe ke jeṭalā paṇ vibhāvapariṇāmasvarūp vikalpo chhe athavā man-vachanathī upachār karī dravya-guṇ-paryāyabhedarūp athavā utpād-vyay-dhrauvyabhedarūp vikalpo chhe temanāthī rahit shuddhachetanāmātranā āsvādarūp gnān tenun nām anubhav kahevāy chhe. te anubhav je rīte thāy chhe te kahe chhe — ‘‘यावत् अपरभावत्यागद्रष्टान्तद्रष्टिः अत्यन्तवेगात् अनवम् वृत्तिम् न अवतरति’’ (यावत्) jeṭalo kāḷ, je kāḷe (अपरभाव) shuddhachaitanyamātrathī bhinna dravyakarma, bhāvakarma ane nokarmarūp je samasta bhāvo temanā (त्याग) ‘ā bhāvo samasta jūṭhā chhe, jīvanun svarūp nathī’ evā pratyakṣhapaṇe āsvādarūp gnānanā sūchak (द्रष्टान्त) udāharaṇanī māphak — [vivaraṇ — jevī rīte koī puruṣhe dhobīnā gharethī potānā vastranā bhramathī bījānun vastra āvatān oḷakhyā vinā paherīne potānun
Page 32 of 269
PDF/HTML Page 54 of 291
single page version
jāṇyun, pachhī te vastrano dhaṇī je koī hato teṇe chheḍo pakaḍīne kahyun ke ‘ā vastra to mārun chhe,’ pharīne kahyun ke ‘mārun ja chhe,’ ām sāmbhaḷatān te puruṣhe chihna tapāsyun ane jāṇyun ke ‘mārun chihna to maḷatun nathī, māṭe nakkī ā vastra mārun nathī, bījānun chhe,’ tene āvī pratīti thatān tyāg thayo ghaṭe chhe, vastra paherelun ja chhe topaṇ tyāg ghaṭe chhe, kem ke svāmitvapaṇun chhūṭī gayun chhe; tevī rīte anādi kāḷathī jīv mithyādraṣhṭi chhe tethī karmasanyogajanit chhe je sharīr, duḥkhasukh, rāgadveṣh ādi vibhāvaparyāyo temane potānān ja karīne jāṇe chhe ane te-rūpe ja pravarte chhe, hey- upādey jāṇato nathī; ā pramāṇe anant kāḷ bhramaṇ karatān jyāre thoḍo sansār rahe chhe ane paramaguruno upadesh pāme chhe — upadesh evo chhe ke ‘he jīv! jeṭalān chhe je sharīr, sukh-duḥkh, rāg-dveṣh-moh, jemane tun potānān karīne jāṇe chhe ane emān rat thayo chhe te to saghaḷāny tārān nathī, anādi karmasanyoganī upādhi chhe’ — tyāre evun vāramvār sāmbhaḷatān jīvavastuno vichār ūpajyo ke ‘jīvanun lakṣhaṇ to shuddha chidrūp chhe, tethī ā badhī upādhi to jīvanī nathī, karmasanyoganī upādhi chhe’; āvo nishchay je kāḷe thayo te ja kāḷe sakaḷ vibhāvabhāvono tyāg chhe; sharīr, sukh, duḥkh jem hatān tem ja chhe, pariṇāmothī tyāg chhe, kem ke svāmitvapaṇun chhūṭī gayun chhe. ānun ja nām anubhav chhe, ānun ja nām samyaktva chhe. ā pramāṇe draṣhṭāntanī māphak] — ūpajī chhe draṣhṭi arthāt shuddha chidrūpano anubhav jene evo je koī jīv chhe te (अनवम्) anādi kāḷathī chālyā āvatā (वृत्तिम्) je karmaparyāy sāthe ekatvapaṇānā sanskār te-rūpe (न अवतरति) pariṇamato nathī. bhāvārtha ām chhe — koī jāṇashe ke jeṭalān paṇ sharīr, sukh, duḥkh, rāg, dveṣh, moh chhe temanī tyāgabuddhi kanīk anya chhe — kāraṇarūp chhe tathā shuddha chidrūpamātrano anubhav kanīk anya chhe — kāryarūp chhe. tenā pratye uttar ām chhe ke rāg, dveṣh, moh, sharīr, sukh, duḥkh ādi vibhāvaparyāyarūp pariṇamatā jīvanā je kāḷe āvā ashuddha pariṇamanarūp sanskār chhūṭī jāy chhe te ja kāḷe tene anubhav chhe. tenun vivaraṇ — shuddha chetanāmātrano āsvād āvyā vinā ashuddha bhāvarūp pariṇām chhūṭatā nathī ane ashuddha sanskār chhūṭyā vinā shuddha svarūpano anubhav thato nathī. tethī je kāī chhe te ek ja kāḷ, ek ja vastu, ek ja gnān, ek ja svād chhe. have jene shuddha anubhav thayo chhe te jīv jevo chhe tevo ja kahe chhe. 29.
Page 33 of 269
PDF/HTML Page 55 of 291
single page version
चेतये स्वयमहं स्वमिहैकम् ।
शुद्धचिद्घनमहोनिधिरस्मि ।।३०।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘इह अहं एकम् स्वम् स्वयम् चेतये’’ (इह) vibhāvapariṇāmo chhūṭī gayā hovāthī (अहं) anādinidhan chidrūp vastu evo hun (एकं) samasta bhedabuddhithī rahit shuddha vastumātra (स्वं) shuddha chidrūpamātra vastune (स्वयम्) paropadesh vinā ja potāmān svasamvedanapratyakṣharūp (चेतये) āsvādun chhun — (dravyadraṣhṭithī) jevo hun chhun evo have (paryāyamān) svād āve chhe. kevī chhe shuddha chidrūpavastu? ‘‘सर्वतः स्वरसनिर्भरभावं’’ (सर्वतः) asaṅkhyāt pradeshomān (स्वरस) chaitanyapaṇāthī (निर्भर) sampūrṇa chhe (भावं) sarvasva jenun evī chhe. bhāvārtha ām chhe — koī jāṇashe ke jainasiddhāntano vāramvār abhyās karavāthī draḍh pratīti thāy chhe tenun nām anubhav chhe, paṇ em nathī; mithyātvakarmano ras-pāk maṭatān mithyātvabhāvarūp pariṇaman maṭe chhe tyāre vastusvarūpano pratyakṣhapaṇe āsvād āve chhe tenun nām anubhav chhe. vaḷī anubhavashīl jīv jevun anubhave chhe tevun kahe chhe — ‘‘मम कश्चन मोहः नास्ति नास्ति’’ (मम) māre (कश्चन) dravyapiṇḍarūp athavā jīvasambandhī bhāvapariṇamanarūp (मोहः) jeṭalā vibhāvarūp ashuddha pariṇām te badhā (नास्ति नास्ति) sarvathā nathī, nathī. have te jevo chhe tevo kahe chhe — ‘‘शुद्धचिद्घनमहोनिधिरस्मि’’ (शुद्ध) samasta vikalpothī rahit (चित्) chaitanyanā (घन) samūharūp (महः) udyotano (निधिः) samudra (अस्मि) hun chhun. bhāvārtha ām chhe — koī jāṇashe ke badhāyanun nāstipaṇun thāy chhe, tethī em kahyun ke shuddha chidrūpamātra vastu pragaṭ chhe. 30.
Page 34 of 269
PDF/HTML Page 56 of 291
single page version
स्वयमयमुपयोगो बिभ्रदात्मानमेकम् ।
कृतपरिणतिरात्माराम एव प्रवृत्तः ।।३१।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एव अयम् उपयोगः स्वयम् प्रवृत्तः’’ (एव) nishchayathī je anādinidhan chhe evun (अयम्) ā ja (उपयोगः) jīvadravya (स्वयम्) jevun dravya hatun tevun shuddhaparyāyarūp (प्रवृत्तः) pragaṭ thayun. bhāvārtha ām chhe ke jīvadravya shaktirūpe to shuddha hatun parantu karmasanyogapaṇe ashuddharūp pariṇamyun hatun; have ashuddhapaṇun javāthī jevun hatun tevun thaī gayun. kevun thatān shuddha thayun? ‘‘इति सर्वैः अन्यभावैः सह विवेके सति’’ (इति) pūrvokta prakāre (सर्वैः) shuddha chidrūpamātrathī bhinna evān samasta (अन्यभावैः सह) dravyakarma-bhāvakarma-nokarmathī (विवेके) shuddha chaitanyanun bhinnapaṇun (सति) thatān. bhāvārtha ām chhe ke jem suvarṇanā pānāne tapāvatān kālimā jatī rahevāthī sahaj ja suvarṇamātra rahī jāy chhe tem moh- rāg-dveṣharūp vibhāvapariṇāmamātra jatān sahaj ja shuddha chaitanyamātra rahī jāy chhe. kevī thatī thakī jīvavastu pragaṭ thāy chhe?
nirbhed-nirvikalpa chidrūp vastu evo je (आत्मानम्) ātmasvabhāv te-rūp (बिभ्रत्) pariṇamī chhe. vaḷī kevo chhe ātmā? ‘‘दर्शनज्ञानवृत्तैः कृतपरिणतिः’’ (दर्शन) shraddhā- ruchi-pratīti, (ज्ञान) jāṇapaṇun, (वृत्तैः) shuddha pariṇati – evān je ratnatray te-rūpe (कृत) karyun chhe (परिणतिः) pariṇaman jeṇe evo chhe. bhāvārtha ām chhe ke mithyātvapariṇatino tyāg thatān, shuddha svarūpano anubhav thatān, sākṣhāt ratnatray ghaṭe chhe. kevān chhe darshan-gnān-chāritra? ‘‘प्रकटितपरमार्थेः’’ (प्रकटित) pragaṭ karyo chhe (परमार्थैः) sakalakarmakṣhayalakṣhaṇ mokṣha jemaṇe evān chhe. bhāvārtha ām chhe ke ‘सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः’ evun kathan to sarva jainasiddhāntamān chhe ane te ja pramāṇ chhe. vaḷī kevo chhe shuddhajīv? ‘‘आत्माराम’’ (आत्म) pote ja chhe
Page 35 of 269
PDF/HTML Page 57 of 291
single page version
(आराम) krīḍāvan jenun evo chhe. bhāvārtha ām chhe ke chetanadravya ashuddha avasthārūpe paranī sāthe pariṇamatun hatun te to maṭyun, sāmprat (vartamānakāḷe) svarūpapariṇamanamātra chhe. 31.
आलोकमुच्छलति शान्तरसे समस्ताः ।
प्रोन्मग्न एष भगवानवबोधसिन्धुः ।।३२।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘एष भगवान् प्रोन्मग्नः’’ (एष) sadā kāḷ pratyakṣhapaṇe chetanasvarūp chhe evo (भगवान्) bhagavān arthāt jīvadravya (प्रोन्मग्नः) shuddhāṅgasvarūp dekhāḍīne pragaṭ thayo. bhāvārtha ām chhe ke ā granthanun nām nāṭak arthāt akhāḍo chhe. tyān paṇ pratham ja shuddhāṅg nāche chhe tathā ahīn paṇ pratham ja jīvanun shuddha svarūp pragaṭ thayun. kevo chhe bhagavān?
gnānamātranun (सिन्धुः) pātra chhe. akhāḍāmān paṇ pātra nāche chhe, ahīn paṇ gnānapātra jīv chhe. have je rīte pragaṭ thayo te kahe chhe — ‘‘भरेण विभ्रमतिरस्करिणीं आप्लाव्य’’ (भरेण) mūḷathī ukhāḍīne dūr karī. te koṇ? (विभ्रम) viparīt anubhav — mithyātvarūp pariṇām te ja chhe (तिरस्करिणीं) shuddhasvarūp-āchchhādanashīl antarjavanikā (andarano paḍado) tene (आप्लाव्य) mūḷathī ja dūr karīne. bhāvārtha ām chhe ke akhāḍāmān pratham ja antarjavanikā kapaḍānī hoy chhe, tene dūr karīne shuddhāṅg nāche chhe; ahīn paṇ anādi kāḷathī mithyātvapariṇati chhe, te chhūṭatān shuddhasvarūp pariṇame chhe. shuddhasvarūp pragaṭ thatān je kāī chhe te ja kahe chhe — ‘‘अमी समस्ताः लोकाः शान्तरसे समम् एव मज्जन्तु’’ (अमी) je vidyamān chhe evā (समस्ताः) badhā (लोकाः) jīvo, (शान्तरसे) je atīndriyasukhagarbhit chhe evo shuddhasvarūpano anubhav temān (समम् एव) ekīvakhate ja (मज्जन्तु) magna thāo — tanmay thāo. bhāvārtha ām chhe ke akhāḍāmān to shuddhāṅg dekhāḍe chhe, tyān jeṭalā dekhanārā chhe te badhā ekīsāthe
Page 36 of 269
PDF/HTML Page 58 of 291
single page version
ja magna thaī dekhe chhe; tevī rīte jīvanun svarūp shuddharūp batāvāyun thakun badhāy jīvoe anubhav karavāyogya chhe. kevo chhe shāntaras? ‘‘आलोकमुच्छलति’’ (आलोकम्) samasta trailokyamān (उच्छलति) sarvotkr̥uṣhṭa chhe, upādey chhe athavā lokālokano gnātā chhe. have anubhav jevo chhe tevo kahe chhe — ‘‘निर्भरम्’’ atishay magnapaṇe chhe. 32.
Page 37 of 269
PDF/HTML Page 59 of 291
single page version
धीरोदात्तमनाकुलं विलसति ज्ञानं मनो ह्लादयत् ।।१-३३।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘ज्ञानं विलसति’’ (ज्ञानं) gnān arthāt jīvadravya (विलसति) jevun chhe tevun pragaṭ thāy chhe. bhāvārtha ām chhe ke ahīn sudhī vidhirūpe shuddhāṅgatattvarūp jīvanun nirūpaṇ karyun, have te ja jīvanun pratiṣhedharūpe nirūpaṇ kare chhe. tenun vivaraṇ — shuddha jīv chhe, ṭaṅkotkīrṇa chhe, chidrūp chhe em kahevun te vidhi kahevāy chhe; jīvanun svarūp guṇasthān nathī, karma-nokarma jīvanān nathī, bhāvakarma jīvanun nathī em kahevun te pratiṣhedh kahevāy chhe. kevun thatun thakun gnān pragaṭ thāy chhe? ‘‘मनो ह्लादयत्’’ (मनः) antaḥkaraṇendriyane (ह्लादयत्) ānandarūp karatun thakun. vaḷī kevun thatun thakun? ‘‘विशुद्धं’’ āṭh karmothī rahitapaṇe svarūparūpe pariṇamyun thakun. vaḷī kevun thatun thakun? ‘‘स्फु टत्’’ svasamvedanapratyakṣha thatun thakun. vaḷī kevun thatun thakun? ‘‘आत्मारामम्’’ (आत्म) svasvarūp ja chhe (आरामम्) krīḍāvan jenun evun thatun thakun. vaḷī kevun thatun thakun? ‘‘अनन्तधाम’’ (अनन्त) maryādāthī rahit chhe (धाम) tejaḥpuñj jeno evun thatun thakun. vaḷī kevun thatun thakun? ‘‘अध्यक्षेण महसा नित्योदितं’’ (अध्यक्षेण) nirāvaraṇ pratyakṣha (महसा) chaitanyashakti vaḍe (नित्योदितं) trikāḷ shāshvat chhe pratāp jeno evun thatun thakun.
Page 38 of 269
PDF/HTML Page 60 of 291
single page version
vaḷī kevun thatun thakun? ‘‘धीरोदात्तम्’’ (धीर) aḍol ane (उदात्तम्) badhāthī moṭun evun thatun thakun. vaḷī kevun thatun thakun? ‘‘अनाकुलं’’ indriyajanit sukhaduḥkhathī rahit atīndriy sukharūp birājamān thatun thakun. āvo jīv je rīte pragaṭ thayo te kahe chhe — ‘‘आसंसारनिबद्धबन्धनविधिध्वंसात्’’ (आसंसार) anādi kāḷathī (निबद्ध) jīv sāthe maḷelān chālyān āvatān (बन्धनविधि) gnānāvaraṇakarma, darshanāvaraṇakarma, vedanīy, mohanīy, āyu, nām, gotra, antarāy evān chhe je dravyapiṇḍarūp āṭh karma tathā bhāvakarmarūp chhe je rāg-dveṣh-mohapariṇām – ityādi chhe je bahu vikalpo, temanā (ध्वंसात्) vināshathī jīvasvarūp jevun kahyun chhe tevun chhe. bhāvārtha ām chhe ke jevī rīte jaḷ ane kādav je kāḷe ekatra maḷelān chhe te ja kāḷe jo svarūpano anubhav karavāmān āve to kādav jaḷathī bhinna chhe, jaḷ potānā svarūpe chhe, tevī rīte sansār-avasthāmān jīv-karma bandhaparyāyarūpe ek kṣhetre maḷelān chhe te ja avasthāmān jo shuddha svarūpano anubhav karavāmān āve to samasta karma jīvasvarūpathī bhinna chhe, jīvadravya svachchhasvarūpe jevun kahyun tevun chhe. āvī buddhi je rīte ūpajī te kahe chhe — ‘‘यत्पार्षदान् प्रत्याययत्’’
gaṇadhar-munīshvarone (प्रत्याययत्) pratīti upajāvīne. kyā kāraṇathī pratīti ūpajī te ja kahe chhe — ‘‘जीवाजीवविवेकपुष्कलद्रशा’’ (जीव) chetanyadravya ane (अजीव) jaḍ — karma- nokarma-bhāvakarma temanā (विवेक) bhinnabhinnapaṇārūp (पुष्क ल) vistīrṇa (द्रशा) gnānadraṣhṭithī. jīv ane karmano bhinnabhinna anubhav karatān jīv jevo kahyo chhe tevo chhe. 1 – 33.
स्वयमपि निभृतः सन् पश्य षण्मासमेकम् ।
ननु किमनुपलब्धिर्भाति किं चोपलब्धिः ।।२-३४।।
khaṇḍānvay sahit arthaḥ — ‘‘विरम अपरेण अकार्यकोलाहलेन कि म्’’ (विरम) he jīv! virakta thā, haṭh na kar, (अपरेण) mithyātvarūp chhe ane (अकार्य) karmabandhane