કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
आत्मा ज्ञानं स्वयं ज्ञानं ज्ञानादन्यत्करोति किम् ।
परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम् ।।१७-६२।।
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ‘‘आत्मा ज्ञानं करोति’’ (आत्मा) આત્મા અર્થાત્ ચેતનદ્રવ્ય (ज्ञानं) ચેતનામાત્ર પરિણામ (करोति) કરે છે. કેવો હોવાથી? ‘‘स्वयं ज्ञानं’’ કારણ કે આત્મા પોતે ચેતનાપરિણામમાત્રસ્વરૂપ છે. ‘‘ज्ञानात् अन्यत् करोति किम्’’ (ज्ञानात् अन्यत्) ચેતનપરિણામથી ભિન્ન જે અચેતન પુદ્ગલપરિણામરૂપ કર્મ તેને (किम् करोति) કરે છે શું? અર્થાત્ નથી કરતો, સર્વથા નથી કરતો. ‘‘आत्मा परभावस्य कर्ता अयं व्यवहारिणां मोहः’’ (आत्मा) ચેતનદ્રવ્ય (परभावस्य कर्ता) જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મને કરે છે (अयं) એવું જાણપણું, એવું કહેવું (व्यवहारिणां मोहः) મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવોનું અજ્ઞાન છે. ભાવાર્થ આમ છે કે — કહેવામાં એમ આવે છે કે જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મનો કર્તા જીવ છે, તે કહેવું પણ જુઠું છે. ૧૭ – ૬૨.
कस्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशङ्कयैव ।
सङ्कीर्त्यते शृणुत पुद्गलकर्मकर्तृ ।।१८-६३।।
ખંડાન્વય સહિત અર્થઃ — ‘‘पुद्गलकर्मकर्तृ संकीर्त्यते’’ (पुद्गलकर्म) દ્રવ્યપિંડરૂપ આઠ કર્મનો (कर्तृ) કર્તા (सङ्कीर्त्यते) જેમ છે તેમ કહે છે; ‘‘शृणुत’’ સાવધાન થઈને તમે સાંભળો. પ્રયોજન કહે છે – ‘एतर्हि तीव्ररयमोहनिवर्हणाय’’ (एतर्हि) આ વેળા (तीव्ररय) દુર્નિવાર ઉદય છે જેનો એવું જે (मोह) વિપરીત જ્ઞાન તેને (निवर्हणाय) મૂળથી દૂર કરવા માટે. વિપરીતપણું શાથી જણાય છે? ‘‘इति अभिशङ्कया एव’’ (इति) જેવી કરે છે (अभिशङ्कया) આશંકા તે વડે (एव) જ. તે આશંકા કેવી છે? ‘‘यदि जीवः एव पुद्गलकर्म न करोति तर्हि कः तत् कुरुते’’ (यदि) જો (जीवः एव) ચેતનદ્રવ્ય (पुद्गलकर्म)