Swami Kartikeyanupreksha-Gujarati (English transliteration). Gatha: 129-169.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 17

 

Page 77 of 297
PDF/HTML Page 101 of 321
single page version

प्रत्येकाः अपि च द्विविधाः निगोदसहिताः तथैव रहिताः च ।
द्विविधाः भवन्ति त्रसाः अपि च द्वित्रिचतुरक्षाः तथैव पञ्चाक्षाः ।।१२८।।

artha — pratyek vanaspati paN be prakAranI chhe. te nigod sahit chhe tathA nigod rahit paN chhe. vaLI tras paN be prakAranA chhe. be indriy, traN indriy tathA chAr indriy e traN to vikalatray (tras) tathA e ja pramANe panchendriy (tras) chhe.

bhAvArtha — je vanaspatinA Ashraye nigod hoy te to sAdhAraN chhe tene sapratiShThit paN kahevAmAn Ave chhe; tathA jenA Ashraye nigod nathI tene pratyek ja kahevAmAn Ave chhe ane ene ja apratiShThit paN kahevAmAn Ave chhe. vaLI be indriyadikane tras kahevAmAn Ave chhe.❃ gommaTasAramAn kahyun chhe ke —

❃मूलग्गपोरबीजा कंदा तह खंदबीज बीजरुहा ।
सम्मुच्छिमा य भणिया पत्तेयाणंतकाया य ।।
(go. jI. gA. 185)
मूलाग्रपर्वबीजाः कन्दाः तथा स्कन्धबीजाः बीजरुहाः ।
सम्मूर्च्छनाः च भणिताः प्रत्येकाः अनन्तकायाः च ।।
artha — je vanaspati mUL, agra, parva, kand, skandh tathA bIjathI utpanna

thAy chhe tathA je sammUrchchhan chhe te vanaspatio sapratiShThit tathA apratiShThit banne prakAranI hoy chhe.

bhAvArtha — ghaNIkharI vanaspatio mULathI utpanna thAy chhe; jem ke

adarak – haLadI vagere vagere. koI vanaspati agrabhAgathI utpanna thAy chhe; jemake gulAb. koI vanaspatinI utpatti parvathI thAy chhe; jem ke ikShu – vent adi. koI vanaspati kandathI utpanna thAy chhe, jem ke sUraN vagere. koI vanaspati skandhathI utpanna thAy chhe; jem ke DhAk vagere. ghaNIkharI vanaspati bIjathI utpanna thAy chhe; jem ke chaNA – ghaun vagere, koI vanaspati pRithvI-jaL adinA sambandhathI utpanna thaI jAy chhe ane te sammUrchchhan chhe; jem ke ghAs vagere. A badhI vanaspati sapratiShThit tathA apratiShThit banne prakAranI hoy chhe.

Page 78 of 297
PDF/HTML Page 102 of 321
single page version

have panchendriyonA bhed kahe chhe —

पंचक्खा वि य तिविहा जलथलआयासगमिणो तिरिया ।

पत्तेयं ते दुविहा मणेण जुत्ता अजुत्ता य ।।१२९।।

पञ्चाक्षाः अपि च त्रिविधाः जलस्थलआकाशगमिनः तिर्यञ्चः ।

प्रत्येकं ते द्विविधा मनसा युक्ताः अयुक्ताः च ।।१२९।।

artha — jaLachar, thaLachar ane nabhachar e pramANe panchendriy-

गूढसिरसंधिपव्वं समभेगमहीरुहं च छिण्णरुहं ।
साहारणं सरीरं तव्विवरीयं च पत्तेयं ।।
(go. jI. gA. 186)
गूढशिरासन्धिपर्वं समभंगमहीरुहं च छिन्नरुहं ।
साधारणं शरीरं तद्विपरीतं च प्रत्येकम् ।।
artha — je vanaspationI shIrA, sandhI, parva pragaT na hoy, jeno bhang

karatAn samAn bhang thAy, jemAn tantu utpanna na thayA hoy tathA jene kApatAn pAchhI vadhI jAy te sapratiShThit vanaspati chhe; tenAthI ulaTA prakAranI hoy te badhI apratiShThit samajavI.

मूले कंदे छल्ली पवाल सालदलकुसुमफलबीजे ।
समभंगे सदि णंता असमे सदि होंति पत्तेया ।।
(go. jI. gA. 187)
मूले कन्दे त्वक्प्रवाले शालादलकुसुमफलबीजे ।
समभंगे सति अनन्ताः असमे सति भवन्ति प्रत्येकाः ।।
artha — je vanaspationAn mUL (haLadar-Adu vagere), kand (sUraNadi),

chhAl, navI kumpal, nas, phUl, phaL tathA bIj toDatAn barAbar samabhange tUTI jAy te sapratiShThit pratyek chhe tathA je barAbar samabhange na tUTe te apratiShThit pratyek chhe.

Page 79 of 297
PDF/HTML Page 103 of 321
single page version

tiryanchanA traN prakAr chhe. vaLI teomAn koI man sahit sangnI paN chhe tathA koI man rahit asangnI paN chhe.

tenA bhed kahe chhe —

ते वि पुणो वि य दुविहा गब्भजजम्मा तहेव संमुच्छा ।
भोगभुवा गब्भभुवा थलयरणहगमिणो सण्णी ।।१३०।।
ते अपि पुनः अपि च द्विविधाः गर्भजजन्मानः तथैव संमूर्च्छनाः ।
भोगभुवः गर्भभुवः स्थलचरनभोगमिनः संज्ञिनः ।।१३०।।

artha — e chha prakAranA tiryanch te garbhaj paN chhe tathA sammUrchchhan paN chhe. temAn je bhogabhUminA tiryanch chhe te garbhaj ja chhe tathA thalachar ane nabhachar ja chhe paN jaLachar nathI; ane teo sangnI ja chhe paN asangnI nathI.

have aThThANun (98) jIvasamAs tathA tiryanchonA panchAshI (85) bhedo kahe chhe —

अट्ठ वि गब्भज दुविहा तिविहा संमुच्छिणो वि तेवीसा ।
इदि पणसीदी भेया सव्वेसिं होंति तिरियाणं ।।१३१।।
अष्टौ अपि गर्भजाः द्विविधाः त्रिविधाः सम्मूर्च्छनाः अपि त्रयोविंशतिः ।
इति पंचाशीतिः भेदाः सर्वेषां भवन्ति तिरश्चाम् ।।१३१।।
कंदस्स व मूलस्स व साखाखंधस्स वा वि बहुलतरी ।
छल्ली सा णंतजिया पत्तेयजिया तु तणुकदरी ।।
(go. jI. gA. 188)
कन्दस्य वा मूलस्य वा शाखास्कन्धस्य वा अपि बहुलतरी ।
त्वक् सा अनन्तजीवा प्रत्येकजीवा तु तनुकतरी ।।
artha — je vanaspationAn kand, mUL pAtaLI DALI tathA skandhanI chhAl jADI

hoy tene sapratiShThitapratyek (anant jIvonun sthAn) samajavI tathA jenI chhAl pAtaLI hoy tene apratiShThitapratyek jANavI.

Page 80 of 297
PDF/HTML Page 104 of 321
single page version

arthasarva tiryanchonA panchAshI (85) bhed chhe. tyAn garbhajanA ATh chhe, te paryApta – aparyAptathI soL (16) bhed thayA, ane sammUrchchhananA tevIs bhed chhe te paryApta, aparyApta ane labdhyaparyAptathI (guNatAn) ogaNasIter (69) bhed thayA. e pramANe sarva maLI panchAshI (85) bhed chhe.

bhAvArtha — pUrve kahelA karmabhUminA garbhajonA jalachar, thalachar ane nabhachar (jIvo) chhe; tenA sangnI, asangnI bhedathI chha bhed thayA. vaLI bhogabhUminA thalacharasangnI tathA nabhacharasangnI AThe bhed paryApta ane aparyApta bhedathI soL bhed thayA; sammUrchchhananA pRithvI, ap, tej, vAyu, nityanigod, itaranigod ane darekanA sUkShma temaj bAdar maLI bAr (12) bhed tathA vanaspatinA sapratiShThit ane apratiShThit e banne maLI 14 chaud to ekendriyanA bhed thayA, vikalatrayanA traN ane karmabhUminA panchendriyonA sangnijalachar, asangnijalachar, sangnithalachar, asangnithalachar, sangninabhachar tathA asangninabhachar e chha bhed, e pramANe badhA maLI tevIs bhed thayA. te badhA paryApta, aparyApta ane labdhyaparyApta bhed karI gaNatAn (69) ogaNasIter bhed thayA. e pramANe prathamanA soL ane A ogaNasIter maLI panchAshI (85)

– bhed thayA.

have manuShyanA bhed kahe chhe —

अज्जवमिलेच्छखंडे भोगमहीसु वि कुभोगभूमीसु ।
मणुया हवंति दुविहा णिव्वित्तिअपुण्णगा पुण्णा ।।१३२।।
आर्यम्लेच्छखण्डेषु भोगमहीषु अपि कुभोगभूमिषु ।
मनुजाः भवन्ति द्विविधाः निर्वृत्त्यपर्याप्ताः पूर्णपर्याप्ताश्च ।।१३२।।

artha — AryakhanDamAn, mlechchhakhanDamAn, bhogabhUmimAn tathA kubhogabhUmimAn manuShya chhe. te chAre (prakAranA) manuShyonA paryApta tathA nivRuratti-aparyAptathI ATh prakAr thayA.

Page 81 of 297
PDF/HTML Page 105 of 321
single page version

संमुच्छिणा मणुस्सा अज्जवखंडेसु होंति णियमेण ।
ते पुण लद्धिअपुण्णा णारयदेवा वि ते दुविहा ।।१३३।।
सम्मूर्च्छनाः मनुष्याः आर्यखण्डेषु भवन्ति नियमेन ।
ते पुनः लब्धिअपूर्णाः नारकदेवाः अपि ते द्विविधाः ।।१३३।।

artha — sammUrchchhan manuShya niyamathI AryakhanDamAn ja hoy ane te labdhyaparyAptak ja hoy chhe. vaLI nArakI tathA devanA, paryApta ane nirvRuttyaparyAptanA bhedathI, chAr prakAr chhe. e pramANe tiryanchanA panchAshI bhed, manuShyanA nav bhed, nArakI tathA devanA chAr bhed em badhAy maLI aThThANun bhed thayA. ghaNAne samAnatAthI bhegA karI — sankShepatAthI sangrah karI — kahevAmAn Ave tene samAs kahe chhe. ahIn ghaNA jIvono sankShep karIne kahevun tene jIvasamAs jANavo. e pramANe jIvasamAs kahyA.

have payAraptinun varNan kare chhe —

आहारसरीरिंदियणिस्सासुस्सासभासमणसाणं ।
परिणइवावारेसु य जाओ छ च्चेव सत्तीओ ।।१३४।।
आहारशरीरेन्द्रियनिःश्वासोच्छ्वासभाषामनसाम् ।
परिणतिव्यापारेषु च याः षडेव शक्तयः ।।१३४।।

artha — AhAr, sharIr, indriy, shvAsochchhvAs, bhAShA ane mananA pariNamananI pravRuttimAn je sAmarthya chhe tenA chha prakAr chhe.

bhAvArtha — AtmAne yathAyogya karmano uday thatAn AhAradi grahaNanI shakti hovI tene shaktirUp payArapti kahIe chhIe. tenA chha prakAr chhe.

have shaktinun kArya kahe chhe —

तस्सेव कारणाणं पुग्गलखंधाण जा हु णिप्पत्ति ।
सा पज्जत्ती भण्णदि छब्भेया जिणवरिंदेहिं ।।१३५।।

Page 82 of 297
PDF/HTML Page 106 of 321
single page version

तस्याः एव कारणानां पुद्गलस्कन्धानां या स्फु टं निष्पत्तिः ।
सा पयारप्तिः भण्यते षड्भेदाः जिनवरेन्द्रैः ।।१३५।।

artha — e shaktinI pravRuttinI pUrNatAnA kAraNarUp je pudgalaskandh chhe tenI pragaTapaNe niShpatti arthAt pUrNatA hovI tene payArapti kahe chhe em jinendradeve kahyun chhe.

have paryApta ane nirvRuttyaparyAptano kAL kahe chhe —

१पज्जत्तिं गिह्णंतो मणुपज्जत्तिं ण जाव समणोदि ।
ता णिव्वत्तिअपुण्णो मणुपुण्णो भण्णदे पुण्णो ।।१३६।।
पयारप्तिं गृह्णन् मनःपय्यारप्तिं न यावत् समाप्नोति ।
तावत् निर्वृत्त्यपर्याप्तकः मनःपूर्णः भण्यते पूर्णः ।।१३६।।

artha — A jIv, payAraptine grahaN karato thako jyAn sudhI manapayAraptine pUrNa na kare tyAn sudhI tene nirvRuttyaparyApta kahe chhe, ane jyAre manapayArapti pUrNa thAy chhe tyAre tene paryApta kahe chhe.

bhAvArtha — ahIn sangnIpanchendriy jIvanI apekShA lakShamAn laI A pramANe kathan karyun chhe; parantu anya granthomAn jyAn sudhI sharIrapayArapti pUrNa na thAy tyAn sudhI te nirvRuttyaparyApta chhe. e pramANe sarvajIv-ashrit kathan chhe.

१त्तज्जपस्स य उदये णियणियपज्जत्तिणिट्ठिदो होदि ।
जाव सरीरमपुण्णं णिव्वत्ति-अपुण्णगो ताव ।।
(go. jI. gA. 120)
पर्याप्तस्य च उदये निजनिजपयारप्तिनिष्ठितो भवति ।
यावत् शरीरं अपूर्णं निर्वृत्त्यपूर्णकः तावत् ।।
artha — payArapti nAmanA nAmakarmanA udayathI jIv potapotAnI payArapti

banAve chhe. jyAn sudhI sharIrapayArapti pUrNa thatI nathI tyAn sudhI tene nirvRuttyaparyAptak kahe chhe.

Page 83 of 297
PDF/HTML Page 107 of 321
single page version

have labdhyaparyAptanun svarUp kahe chhe —

उस्सासट्ठारसमे भागे जो मरदि ण य समाणेदि ।
एका वि य पज्जत्ती लद्धिअपुण्णो हवे सो दु१ ।।१३७।।
उच्छ्वासाष्टदशमे भागे यः भ्रियते न च समाप्नोति ।
एकां अपि च पयारप्तिं लब्ध्पर्याप्तकः भवेत् स तु ।।१३७।।

artha — je jIv shvAsanA aDhAramA bhAgamAn maraN pAme, ek paN payArapti pUrNa na kare te jIvane labdhyaparyAptak kahe chhe.

bhAvArtha — payAraptikarmano uday hovAthI shaktinI apekShAe to

paryApta chhe. parantu nivRuratti (sharIrapayArapti banavI)nI apekShAe pUrNa nathI tethI te nirvRuttyaparyApta kahevAy chhe.

१ तिण्णसया छत्तीया छावट्ठिसहस्सगणि मरणणि ।
अंतोमुहुत्तकाले तावदिया चेव खुद्दभवा ।।
(go. jI. gA. 122)
षटत्रिंशत्रिशतधिकषट्षष्ठिसहस्रकणि मरणनि ।
अन्तर्मुहूर्त्तकाले तावन्तः च एव क्षुद्रभवाः ।।
artha — labdhyaparyAptak jIvane ek antarmUhUrtamAn 66336 kShudrajanma thAy

chhe ane teTalAn ja kShudramaraN thAy chhe. te kevI rIte te kahe chhe —

सीदी सट्ठी तालं वियले चउवीस होंति पंचक्खे ।
छावट्ठिं च सहस्सा सयं च बत्तीसमेयक्खे ।।
(go. jI. gA. 123)
अशीतिः षष्ठिः चत्वरिंशत् विकले चतुर्विंशतिः भवन्ति पंचाक्षे ।
षट्षष्ठिः च सहस्रणि शतं च द्वत्रिंशत् एकाक्षे ।।
artha — ek antarmuhUrtakALamAn be indriyalabdhyaparyAptanA 80, traN

indriyalabdhyaparyAptakanA 60, chAr indriyalabdhyaparyAptanA 40 tathA

Page 84 of 297
PDF/HTML Page 108 of 321
single page version

have ekendriyadi jIvonI payAraptinI sankhyA kahe chhe —

लब्धिअपुण्णे पुण्णं पज्जत्ती एयक्खवियलसण्णीणं ।
चदु-पण-छक्कं कमसो पज्जत्तीए वियाणेह ।।१३८।।
लब्ध्पर्याप्तके पूर्णं पयारप्तिः एकाक्षविकलसंज्ञिनाम् ।
चतस्रः पञ्च षट् क्रमशः पर्याप्तयः विजानीहि ।।१३८।।

artha — ekendriyanI chAr, vikalatrayanI pAnch ane sangnIpanchendriyanI chha e pramANe kramathI payArapti hoy chhe, vaLI labdhyaparyAptak chhe te aparyAptak chhe, teone payArapti nathI.

bhAvArtha — ekendriyadikanI upar pramANe kramathI payArapti kahI. ahIn asangnInun nAm paN lIdhun nathI. tyAn sangnIne chha tathA asangnIne pAnch payArapti jANavI. vaLI nirvRuttyaparyApta grahaN karatAnnI sAthe ja pUrNa thashe tethI (temanI) je sankhyA kahI chhe te ja chhe ane labdhyaparyApta joke panchendriyalabdhyaparyAptakanA 24 janma-maraN thAy chhe ane ekendriyalabdhyaparyAptak jIv eTalA ja samayamAn 66132 janma-maraN kare chhe. e pramANe ekendriy, vikalendriy tathA panchendriyanA samasta bhavono saravALo karatAn 66336 kShudrabhav thAy chhe.

पुढविदगागणिमारुदसाहारणथूलसुहुमपत्तेया ।
एदेसु अपुण्णेसु य एक्केक्के बार खं छक्कं ।।
(go. jI. gA. 124)
पृथ्वीदकग्निमारुतसाधारणस्थूलसूक्ष्मप्रत्येकाः ।
एतेषु अपूर्णेषु च एकैकस्मिन् द्वादश खं षट्कम् ।।
artha — pRithvI, jaL, agni, vAyu e chAranA bAdar ane sUkShma bhede

gaNatAn ATh bhed thayA tathA vanaspatinA bAdarasAdhAraN, sUkShmasAdhAraN ane pratyek em traN bhed chhe. em e agiyAr prakAranA ekendriyajIvomAn darek jIvane ek antarmuhUrtamAn 6012 janma-maraN thAy chhe. tene 11 guNatAn badhA ekendriy jIvonA 66132 bhav thAy chhe.

Page 85 of 297
PDF/HTML Page 109 of 321
single page version

grahaN karI chhe to paN pUrNa thaI shakI nahi tethI tene apUrNa kahyA em sUchave chhe. e pramANe payAraptinun varNan karyun.

have prANonun varNan kare chhe. tyAn prANonun svarUp ane sankhyA kahe chhe —

मणवयणकायइंदियणिस्सासुस्सासआउ-उदयाणं ।
जेसिं जोए जम्मदि मरदि विओगम्मि ते वि दह पाणा ।।१३९।।
मनोवचनकायेन्द्रियनिःश्वासोच्छ्वासायुरुदयानाम् ।
येषां योगे जायते म्रियते वियोगे ते अपि दश प्राणाः ।।१३९।।

artha — man, vachan, kAy, indriy, shvAsochchhvAs ane Ayuno uday enA sanyogathI to Upaje – jIve tathA enA viyogathI mare tene prAN kahe chhe, ane te dash chhe.

bhAvArtha — ‘jIv’ evo prANadhAraN artha chhe. tyAn vyavahAranayathI dash prAN chhe. temAn, yathAyogya prANasahit je jIve tene ‘jIv’ sangnA chhe.

have ekendriyadi jIvonAn prANanI sankhyA kahe chhe —

एयक्खे चदु पाणा बितिचउरिंदिय-असण्णि-सण्णीणं ।
छह सत्त अट्ठ णवयं दह पुण्णाणं कमे पाणा ।।१४०।।
एकाक्षे चत्वारः प्राणा द्वित्रिचतुरिन्द्रियासंज्ञिसंज्ञिनाम् ।
षट् सप्त अष्ट नवकं दश पूर्णानां क्रमेण प्राणाः ।।१४०।।

artha — ekendriyane chAr prAN chhe, be indriy, traN indriy, chAr indriy, asangnIpanchendriy tathA sangnIpanchendriy paryAptajIvone anukrame chha – sAt – ATh – nav – dash prAN chhe. A prAN paryAptanI apekShAe kahyA chhe.

have e ja jIvone aparyAptadashAmAn keTalA prAN chhe te kahe chhe —

Page 86 of 297
PDF/HTML Page 110 of 321
single page version

दुविहाणमपुण्णाणं इगिबितिचउरक्ख-अंतिमदुगाणं ।
तिय चउ पण छह सत्त य कमेण पाणा मुणेयव्वा ।।१४१।।
द्विविधानां अपूर्णानां एकद्वित्रिचतुरक्षन्तिमद्विकानां ।
त्रयः चत्वारः पञ्च षट् सप्त च क्रमेण प्राणा ज्ञातव्याः ।।१४१।।

artha — banne prakAranA aparyApta ( nivarRuttyaparyApta tathA labdhyaparyAptak) je ekendriy, be indriy, traN indriy. chAr indriy, — asangnI tathA sangnIpanchendriyone traN, chAr, pAnch, chha, sAt e pramANe anukrame prAN hoy chhe.

bhAvArtha — nirvRuttyaparyApta tathA labdhyaparyApta ekendriyone traN, be indriyane chAr, traN indriyane pAnch, chAr indriyane chha tathA asangnI – sangnIpanchendriyane sAt e pramANe prAN hoy chhe.

have vikalatrayajIvonun sthAn darshAve chhe —

बितिचउरक्खा जीवा हवंति णियमेण कम्मभूमीसु ।
चरिमे दीवे अद्धे चरम-समुद्दे वि सव्वेसु ।।१४२।।
द्वित्रिचतुरक्षाः जीवाः भवन्ति नियमेन कर्मभूमिषु ।
चरमे द्वीपे अर्द्धे चरमसमुद्रे अपि सर्वेषु ।।१४२।।

artha — beindriy, trIndriy, chaturindriy e traN vikalatray kahevAy chhe. te jIvo niyamathI karmabhUmimAn, antanA ardhA dvIpamAn ane antanA AkhA samudramAn hoy chhe, bhogabhUmimAn hotA nathI.

bhAvArtha — pAnch bharat, pAnch airAvat ane pAnch videh e karmabhUminAn kShetramAn tathA antanA svayamprabhadvIpanI vachche svayamprabh parvat chhe te parvatanI pAchhaLanA ardhA svayamprabhadvIpamAn tathA antanA svayambhUramaN nAmanA AkhA samudramAn A vikalatray jIvo chhe, tethI anya jagyAe nathI.

Page 87 of 297
PDF/HTML Page 111 of 321
single page version

have aDhI dvIpanI bahAr tiryancho chhe tenI vyavasthA hemavatparvat mAphak chhe em kahe chhe —

माणुसखित्तस्स बहिं चरिमे दीवस्स अद्धयं जाव ।
सव्वत्थे वि तिरिच्छा हिमवदतिरिएहिं सरिच्छा ।।१४३।।
मनुष्यक्षेत्रस्य बहिः चरमे द्वीपस्य अर्द्धकं यावत् ।
सर्वत्र अपि तिर्यञ्चः हैमवततियरग्भिः सदृशाः ।।१४३।।

artha — manuShyakShetranI bahAr – mAnuShottar parvatanI pelI bAjuthI antanA svayamprabhadvIpanA ardhA bhAganI A bAju sudhInA vachchenA sarva dvIpasamudranAn tiryancho chhe te haimavatkShetranA tiryancho jevA chhe.

bhAvArtha — hemavatkShetramAn jaghanyabhogabhUmi chhe. mAnuShottar parvatathI AgaLanA asankhyAt dvIp-samudra tathA ardhA svayamprabh nAmanA chhellA dvIp sudhI sarva ThekANe jaghanyabhogabhUmi jevI rachanA chhe ane tyAnnA tiryanchonAn AyuShya-kAy hemavatkShetranA tiryancho jevAn chhe.

have jalacharajIvonAn sthAn kahe chhe.

लवणोए कालोए अंतिमजलहिम्मि जलयरा संति ।
सेससमुद्देसु पुणो ण जलयरा संति णियमेण ।।१४४।।
लवणोदके कालोदके अन्तिमजलधौ जलचराः सन्ति ।
शेषसमुद्रेषु पुनः न जलचराः सन्ति नियमेन ।।१४४।।

artha — lavaNodadhi samudramAn, kAlodadhi samudramAn tathA antanA svayambhUramaN samudramAn jalacharajIvo chhe, bAkInA vachchenA samudromAn niyamathI jalacharajIvo nathI.

have devanAn sthAn kahe chhe. tyAn pratham bhavanavAsI-vyantaranAn sthAn kahe chhe —

खरभायपंकभाए भावणदेवाण होंति भवणणि ।
विंतरदेवाण तहा दुह्णं पि य तिरियलोए वि ।।१४५।।

Page 88 of 297
PDF/HTML Page 112 of 321
single page version

खरभागपङ्कभागयोः भावनदेवानां भवन्ति भवननि ।
व्यन्तरदेवानां तथा द्वयोरमपि च तिर्यग्लोके अपि ।।१४५।।

artha — kharabhAg ane pankabhAgamAn bhavanavAsIonAn bhavan tathA vyantaradevonAn nivAs chhe. vaLI e bannenAn tiryaglokamAn paN nivAs chhe.

bhAvArtha — ek lAkh enshI hajAr yojan jADI pahelI ratnaprabhA pRithvI chhe; tenA traN bhAgamAn (prathamanA) soL hajAr yojanapramAN kharabhAgamAn asurakumAr sivAy bAkInA nav kumArabhavanavAsIonAn bhavan chhe, tathA rAkShasakul vinA sAt kul vyantaronAn nivAs chhe; tathA bIjA chorAshI hajAr yojanapramAN pankabhAgamAn asurakumAr bhavanavAsI tathA rAkShasakul vyantaro vase chhe. vaLI tiryaglok arthAt madhyalok asankhyAt dvIp-samudrapramAN chhe; temAn paN bhavanavAsIonAn bhavan ane vyantaronAn nivAs chhe.

have jyotiShI, kalpavAsI tathA nArakIonAn nivAs kahe chhe —

जोइसियाण विमाणा रज्जूमित्ते वि तिरियलोए वि ।
कप्पसुराः उड्ढम्हि य अहलोए होंति णेरइया ।।१४६।।
ज्योतिष्काणां विमानाः रज्जूमात्रे अपि तिर्यग्लोके अपि ।
कल्पसुराः ऊ र्ध्वं च अधोलोके भवन्ति नैरयिकाः ।।१४६।।

artha — ek rAju pramAN tiryaglokamAn asankhyAt dvIp-samudra chhe tenA upar jyotiShIdevonAn vimAn birAje chhe; kalpavAsI UrdhvalokamAn chhe tathA nArakI adholokamAn chhe.

have jIvonI sankhyA kahe chhe. tyAn pratham tej-vAyukAyanA jIvonI sankhyA kahe chhe —

बादरपज्जत्तिजुदा घणआवलिया-असंखभागा दु ।
किंचूणलोयमित्ता तेऊ वाऊ जहाकमसो ।।१४७।।

Page 89 of 297
PDF/HTML Page 113 of 321
single page version

बादरपयारप्तियुताः घनावलिका-असंख्यभागाः तु ।
किंञ्चिन्न्यूनलोकमात्राः तेजसः वायवः यथाक्रमशः ।।१४७।।

artha — agnikAy ane vAyukAyanA bAdarapayArapti sahit jIv chhe te yathAnukram ghanaAvalInA asankhyAtamA bhAg tathA k knyUn lokapradeshapramAN jANavA.

bhAvArtha — agnikAyanA jIv ghanaAvalInA asankhyAtamA bhAg tathA vAyukAyanA k kkam lokapradeshapramAN chhe.

have pRithvI adinI sankhyA kahe chhe —

पुढवीतोयसरीरा पत्तेया वि य पइट्ठिया इयरा ।
होंति असंखा सेढी पुण्णापुण्णा य तह य तसा ।।१४८।।
पृथ्वीतोयशरीराः प्रत्येकाः अपि च प्रतिष्ठिताः इतरे ।
भवन्ति असंख्यातश्रेणयः पर्याप्ताः अपर्याप्ताः च तथा च त्रसाः ।।१४८।।

artha — pRithvIkayik, apakayik, pratyekavanaspatikayik, sapratiShThit vA apratiShThit ane tras e badhA paryApta-aparyApta jIvo chhe te judA judA asankhyAt jagatshreNipramAN chhe.

बादरलद्धिअपुण्णा असंखलोया हवंति पत्तेया ।
तह य अपुण्णा सुहुमा पुण्णा वि य संखगुणगुणिया ।।१४९।।
बादरलब्ध्यपर्याप्तकाः असंख्यातलोकाः भवन्ति प्रत्येकाः ।
तथा च अपूर्णाः सूक्ष्माः पूर्णाः अपि च संख्यातगुणगुणिताः ।।१४९।।

artha — pratyek vanaspatikAy tathA bAdar labdhyaparyAptak jIv chhe te asankhyAtalokapramAN chhe, e ja pramANe sUkShma aparyAptak paN asankhyAtalokapramAN chhe ane sUkShmaparyAptak jIv chhe te sankhyAtaguNA chhe.

सिद्धा संता अणंता सिद्धहिंतो अणंतगुणगुणिया ।
होंति णिगोदा जीवा भागमणंतं अभव्वा य ।।१५०।।

Page 90 of 297
PDF/HTML Page 114 of 321
single page version

सिद्धाः सन्ति अनन्ताः सिद्धेभ्यः अनन्तगुणगुणिताः ।
भवन्ति निगोदाः जीवाः भागमनन्तं अभव्याः च ।।१५०।।

artha — siddhajIv anantA chhe, siddhothI anantaguNA nigodajIv chhe tathA siddhothI anantamA bhAge abhavyajIvo chhe.

सम्मुच्छिया हु मणुया सेढियसंखिज्जभागमित्ता हु ।
गब्भजमणुया सव्वे संखिज्जा होंति णियमेण ।।१५१।।
सम्मूर्च्छनाः स्फु टं मनुजाः श्रेणिअसंख्यातभागमात्राः स्फु टम् ।
गर्भजमनुजाः सर्वे संख्याताः भवन्ति नियमेन ।।१५१।।

artha — sammUrchchhanamanuShya, jagatashreNinA asankhyAtamA bhAgamAtra chhe ane sarva garbhajamanuShya niyamathI sankhyAtA ja chhe.

have sAntar ane nirantar (nA niyamane) kahe chhe —

देवा वि णारया वि य लद्धियपुण्णा हु संतरा होंति ।
सम्मुछिया वि मणुया सेसा सव्वे णिरंतरया ।।१५२।।
देवाः अपि नारकाः अपि च लब्ध्यपर्याताः स्फु टं सान्तराः भवन्ति ।
सम्मूर्छनाः अपि मनुजाः शेषाः सर्वे निरन्तरकाः ।।१५२।।

artha — dev, nArakI, labdhyaparyAptak tathA sammUrchhanamanuShya eTalA to sAntar eTale antar sahit chhe, bAkInA sarva jIvo nirantar chhe.

bhAvArtha — ek paryAyathI anya paryAy pAme, vaLI pAchhA pharIthI te ne te ja paryAy pAme, eTalAmAn vachche je antar rahe tene sAntar (antar sahit) kahevAmAn Ave chhe. ahIn nAnA jIv apekShAe antar kahyun chhe, arthAt dev, nArakI, manuShya ane labdhyaparyAptakajIvonI utpatti koI kALamAn na thAy tene paN antar kahe chhe. tathA antar na paDe tene nirantar kahe chhe. tyAn vaikriyakamishrakAyayogI dev – nArakInun to bAr muhUrtanun antar kahyun chhe, arthAt koI na Upaje to bAr muhUrta sudhI ja na Upaje. vaLI sammUrchchhanamanuShya koI na ja thAy to palyanA asankhyAtamA

Page 91 of 297
PDF/HTML Page 115 of 321
single page version

bhAg kAL sudhI ja na thAy e pramANe anya granthomAn kahyun chhe. bAkInA sarva jIv nirantar Upaje chhe.

have jIvonI sankhyA dvArA alpa-bahutva kahe chhe —

मणुयादो णेरइया णेरइयादो असंखगुणगुणिया ।
सव्वे हवंति देवा पत्तेयवणप्फ दी तत्तो ।।१५३।।
मनुजात् नैरयिकाः नैरयिकात् असंख्यातगुणगुणिताः ।
सर्वे भवन्ति देवाः प्रत्येकवनस्पतयः ततः ।।१५३।।

artha — manuShyothI nArakI asankhyAtaguNA chhe, nArakIothI badhA dev asankhyAtaguNA chhe ane devothI pratyekavanaspatijIv asankhyAtaguNA chhe.

पंचक्खा चउरक्खा लद्धियपुण्णा तहेव तेयक्खा ।
वेयक्खा वि य कमसो विसेससहिदा हु सव्वसंखाए ।।१५४।।
पञ्चाक्षाः चतुरक्षाः लब्ध्यपर्याप्ताः तथैव त्र्यक्षाः ।
द्वयक्षाः अपि च क्रमशः विशेषसहिताः स्फु टं सर्वसंख्यया ।।१५४।।

artha — panchendriyathI chaturindriy, chaturindriyathI trIndriy ane trIndriyathI beindriy — e labdhyaparyAptakajIv sansankhyA dvArA anukrame visheSh adhik chhe. k kadhikane visheShadhik kahe chhe.

चउरक्खा पंचक्खा वेयक्खा तह य जाण तेयक्खा ।
एदे पज्जत्तिजुदा अहिया अहिया कमेणेव ।।१५५।।
चतुरक्षाः पंञ्चाक्षाः द्वयक्षाः तथा च जानीहि त्र्यक्षाः ।
एते पयारप्तियुताः अधिकाः अधिकाः क्रमेण एव ।।१५५।।

artha — chatundriy, panchendriy, be indriy tevI ja rIte traN indriy — e payArapti sahit jIvo anukramathI adhik adhik chhe em jANo.

Page 92 of 297
PDF/HTML Page 116 of 321
single page version

परिवज्जिय सुहुमाणं सेसतिरिक्खाण पुण्णदेहाणं ।
इक्को भागो होदि हु संखातीदा अपुण्णाणं ।।१५६।।
परिवजरयित्वा सूक्ष्माणां शेषतिरश्चां पूर्णदेहानाम् ।
एकः भागः भवति स्फु टं संख्यातीताः अपूर्णानाम् ।।१५६।।

artha — sUkShma jIvone chhoDI bAkInA je tiryancho chhe temano ek bhAg to paryApta chhe tathA bahubhAg asankhyAt aparyApta chhe.

bhAvArtha — bAdar jIvomAn paryApta thoDA chhe ane aparyApta ghaNA chhe.

सुहुमापज्जत्ताणं एगो भागो हवेइ णियमेण ।
संखिज्जा खलु भागा तेसिं पज्जत्तिदेहाणं ।।१५७।।
सूक्ष्मलब्ध्यपर्याप्तानां एकः भागः भवति नियमेन ।
संख्याताः खलु भागाः तेषां पर्याप्तदेहानाम् ।।१५७।।

artha — sUkShma-paryApta jIvo sankhyAtabhAg chhe. temAn aparyAptak- jIvo ek bhAg pramAN chhe.

bhAvArtha — sUkShma jIvomAn paryApta ghaNA chhe ane aparyApta thoDA chhe.

संखिज्जगुणा देवा अंतिमपडलादु आणदं जाव ।
तत्तो असंखगुणिदा सोहम्मं जाव पडिपडलं ।।१५८।।
संख्यातगुणाः देवाः अन्तिमपटलात् आनतं यावत् ।
ततः असंख्यातगुणाः सौधर्मं यावत् प्रतिपटलम् ।।१५८।।

artha — anuttaravimAn nAmanA antim paTalathI mAnDIne nIchenA AnatasvarganA paTal sudhImAn dev chhe te sankhyAtaguNA chhe ane te pachhInA nIche saudharmasvarga sudhImAn paTal paTal prati asankhyAtaguNA chhe.

सत्तमणारयहिंतो असंखगुणिदा हवंति णेरइया ।
जाव य पढमं णरयं बहुदुक्खा होंति हेट्ठिट्ठा ।।१५९।।

Page 93 of 297
PDF/HTML Page 117 of 321
single page version

सप्तमनारकेभ्यः असंख्यगुणिताः भवन्ति नैरयिकाः ।
यावच्च प्रथमं नरकं बहुदुःखा भवन्ति अधोऽधः ।।१५९।।

artha — sAtamA narakathI upar upar pahelA narak sudhI jIv asankhyAt asankhyAtaguNA chhe ane pratham narakathI mAnDI nIche nIchenA narakamAn ghaNun dukh chhe.

कप्पसुरा भावणया विंतरदेवा तहेव जोइसिया ।
बे होंति असंखगुणा संखगुणा होंति जोइसिया ।।१६०।।
कल्पसुराः भावनकाः व्यन्तरदेवाः तथैव ज्योतिष्काः ।
द्वौ भवतः असंख्यगुणौ संख्यातगुणाः भवन्ति ज्योतिष्काः ।।१६०।।

artha — kalpavAsI devothI bhavanavAsI dev ane vyantar dev e banne rashi to asankhyAtaguNA chhe tathA jyotiShI dev vyantar devothI sankhyAtaguNA chhe.

have ekendriyadi jIvonAn utkRuShTa AyuShya traN gAthAmAn kahe chhe —

पत्तेयाणं आऊ वाससहस्सणि दह हवे परमं ।
अंतोमुहुत्तमाऊ साहारणसव्वसुहुमाणं ।।१६१।।
प्रत्येकानां आयुः वर्षसहस्रणि दश भवेत् परमम् ।
अन्तर्मुहूर्त्तं आयुः साधारणसर्वसूक्ष्माणाम् ।।१६१।।

artha — pratyek vanaspatinun utkRuShTa Ayu das hajAr varShanun chhe tathA sAdhAraN sUkShma-bAdar, nitya-itaranigod ane badhAy sUkShma pRithvI -ap-tej-vAyukayik jIvonun utkRuShTa Ayu antarmuhUrtanun chhe.

have bAdar jIvonun utkRuShTa Ayu kahe chhe —

बावीससत्तसहसा पुढवीतोयाण आउसं होदि ।
अग्गीणं तिण्णि दिणा तिण्णि सहस्सणि वाऊणं ।।१६२।।

Page 94 of 297
PDF/HTML Page 118 of 321
single page version

द्वविंशतिसप्तसहस्रणि पृथ्वीतोयानां आयुष्कं भवति ।
अग्नीनां त्रीणि दिननि त्रीणि सहस्रणि वायूनाम् ।।१६२।।

artha — pRithvIkayik jIvonun utkRuShTa Ayu bAvIs hajAr varShanun chhe, apkayik jIvonun utkRuShTa Ayu sAt hajAr varShanun chhe, agnikayik jIvonun utkRuShTa Ayu traN divasanun chhe tathA vAyukayik jIvonun utkRuShTa Ayu traN hajAr varShanun chhe.

have be indriy adinun utkRuShTa Ayu kahe chhe —

बारसवास वियक्खे एगुणवण्णा दिणणि तेयक्खे ।
चउरक्खे छम्मासा पंचक्खे तिण्णि पल्लणि ।।१६३।।
द्वादशवषारणि द्वयक्षे एकोनपंचाशत् दिननि त्र्यक्षे ।
चतुरक्षे षण्मासाः पंचाक्षे त्रीणि पल्यनि ।।१६३।।

artha — be indriy jIvonun utkRuShTa Ayu bAr varShanun chhe, traN indriy jIvonun utkRuShTa Ayu ogaNapachAs (49) divasanun chhe, chAr indriy jIvonun utkRuShTa Ayu chha mahinAnun chhe tathA panchendriy jIvonun utkRuShTa Ayu bhogabhUminI apekShAe traN palyanun chhe.

have badhay tiryanch ane manuShyonun jaghanya Ayu kahe chhe —

सव्वजहण्णं आऊ लद्धियपुण्णाण सव्वजीवाणं ।
मज्झिमहीणमुहुत्तं पज्जतिजुदाण णिक्किट्ठं ।।१६४।।
सर्वजघन्यं आयुः लब्ध्यपर्याप्तानां सर्वजीवानाम् ।
मध्यमहीनमुहूर्तं पयारप्तियुतानां निःकृष्टम् ।।१६४।।

artha — labdhyaparyAptak sarva jIvonun jaghanya Ayu madhyam hInamuhUrta chhe ane te kShudrabhavamAtra jANavun arthAt ek uchchhvAsanA aDhAramAn bhAgamAtra chhe vaLI ekendriyadithI mAnDIne karmabhUminAn tiryanch- manuShya e badhAy paryApta jIvonun jaghanya Ayu paN madhyam hInamuhUrta chhe ane te pahelAnAthI moTun madhyam antarmuhUrta chhe.

Page 95 of 297
PDF/HTML Page 119 of 321
single page version

have dev-nArakIonun utkRuShTa tem ja jaghanya Ayu kahe chhe —

देवाण णारयाणं सायरसंखा हवंति तेत्तीसा ।
उक्किट्ठं च जहण्णं वासाणं दस सहस्सणि ।।१६५।।
देवानां नारकाणां सागरसंख्या भवन्ति त्रयस्त्रिंशत् ।
उत्कृष्टं च जघन्यं वर्षाणां दशसस्रणि ।।१६५।।

artha — devonun tathA nArakI jIvonun utkRuShTa Ayu tetrIs sAgaranun chhe tathA temanun jaghanya Ayu das hajAr varShanun chhe.

bhAvArtha — A (Ayu) sAmAnya devonI apekShAe kahyun chhe. visheSh trilokasAr adi granthomAnthI jANavun.

have ekendriy adi jIvonAn sharIranI utkRuShTa-jaghanya avagAhanA das gAthAmAn kahe chhe —

अंगुलअसंखभागो एयक्खचउक्कदेहपरिमाणं ।
जोयणसहस्समहियं पउमं उक्कस्सयं जाण ।।१६६।।
अङ्गुलासंख्यातभागः एकांक्षचतुष्तकदेहपरिमाणम् ।
योजनसहस्रं अधिकं पद्मं उत्कृष्टकं जानीहि ।।१६६।।

artha — ekendriyachatuShka arthAt pRithvI-ap-tej-vAyukAyanA jIvonI avagAhanA jaghanya tathA utkRuShTa ghanaangulanA asankhyAtamA bhAg chhe, tyAn sUkShma ane bAdar paryApta-aparyAptanun sharIr nAnun-moTun chhe to paN ghanaangulanA asankhyAtamAn bhAg ja sAmAnyapaNe kahyun chhe. visheSh shrI gommaTasAramAnthI jANavun. vaLI angulanun (mAp) utsedh angul-ATh yavapramAN levun paN pramANaangul na levun. pratyek vanaspatikAyamAn utkRuShTa avagAhanAyukta kamaL chhe. tenI avagAhanA k kadhik ek hajAr yojan chhe.

बारसजोयण संखो कोसतियं गोब्भिया समुद्दिट्ठा ।
भमरो जोयणमेगं सहस्स सम्मुच्छिमो मच्छो ।।१६७।।

Page 96 of 297
PDF/HTML Page 120 of 321
single page version

द्वादशयोजनायामः संखः क्रोशत्रिकं ग्रैष्मिका समुद्दिष्टा ।
भ्रमरः योजनं एकं सहस्रं सम्मूर्च्छिमः मत्स्यः ।।१६७।।

artha — be indriyamAn shankh moTo chhe, tenI utkRuShTa avagAhanA bAr yojan lAmbI chhe; traN indriyamAn gobhikA athAt kAnakhajUro moTo chhe, tenI utkRuShTa avagAhanA traN kosh lAmbI chhe; chAr indriyamAn bhramar moTo chhe. tenI utkRuShTa avagAhanA ek yojan lAmbI chhe; tathA panchendriyamAn sammUrchchhan machchha moTo chhe, tenI utkRuShTa avagAhanA hajAr yojan lAmbI chhe. A jIvo chhellA svayambhUramaN dvIp tathA samudramAn jANavA.

have nArakInA utkRuShTa avagAhanA kahe chhe —

पंचसयाधणुछेहा सत्तमणरए हवंति णारइया ।
तत्तो उस्सेहेण य अद्धद्धा होंति उवरुवरिं ।।१६८।।
पश्चशतधनूत्सेधाः सप्तमनरके भवन्ति नारकाः ।
ततः उत्सेधेन च अर्धार्धाः भवन्ति उपर्युपरि ।।१६८।।

artha — sAtamA narakamAn nArakIjIvano deh pAnchaso dhanuSh Uncho chhe; tenA upar dehanI UnchAI aDadhI aDadhI chhe arthAt chhaThThAmAn baso pachAs dhanuSh, pAnchamAmAn ekaso pachchIs dhanuSh, chothAmAn sADAbAsaTh dhanuSh, trIjAmAn savAekatrIs dhanuSh, bIjAmAn pandar dhanuSh dashA AnI, ane pahelAmAn sAt dhanuSh ter AnI — e pramANe jANavun. temAn ogaNapachAs paTal chhe ane te badhAmmAn judI judI visheSh avagAhanA shrI trilokasAramAnthI jANavI.

have devonI avagAhanA kahe chhe —

असुराणं पणवीसं सेसं णवभावणा य दहदंडं ।
विंतरदेवाण तहा जोइसिया सत्तधणुदेहा ।।१६९।।
असुराणां पश्चविंशतिः शेषाः नवभावनाश्च दशदण्डाः ।
व्यन्तरदेवानां तथा ज्योतिष्काः सप्तधनुर्देहाः ।।१६९।।