Swami Kartikeyanupreksha-Gujarati (English transliteration). Gatha: 257-292 ; 11. Bodhidurlabhanupreksha.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 17

 

Page 137 of 297
PDF/HTML Page 161 of 321
single page version

artha — gnAn chhe te gneyamAn jatun nathI tathA gney paN gnAnanA pradeshomAn AvatAn nathI; potapotAnA pradeshomAn rahe chhe, to paN gnAn tathA gneyamAn gney-gnAyak vyavahAr chhe.

bhAvArtha — jem darpaN potAnA ThekANe chhe ane ghaTadik vastu potAnA ThekANe chhe, chhatAn darpaNanI svachchhatA evI chhe ke jANe ghaT darpaNamAn AvIne ja beTho hoy! e ja pramANe gnAn-gneyano vyavahAr jANavo.

have manaparyay-avadhignAn tathA mati-shrutagnAnanun sAmarthya kahe chhe —

मणपज्जयविण्णाणं ओहीणाणं च देसपच्चक्खं ।
मइसुयाणाणं कमसो विसदपरोक्खं परोक्खं च ।।२५७।।
मनःपर्ययविज्ञानं अवधिज्ञानं च देशप्रत्यक्षम् ।
मतिश्रुतज्ञानं क्रमशः विशदपरोक्षं परोक्षं च ।।२५७।।

artha — manaparyayagnAn tathA avadhignAn e banne to deshapratyakSha chhe; matignAn chhe te vishad eTale pratyakSha paN chhe tathA parokSha paN chhe, tathA shrutagnAn chhe te parokSha ja chhe.

bhAvArtha — manaparyayagnAn – avadhignAn chhe te ekadeshapratyakSha chhe, kAraN ke jeTalo potAno viShay chhe teTalAne to vishad – spaShTa jANe chhe; sarvane jANatun nathI mATe tene ekadesh kahIe chhIe. matignAn chhe te indriy-manathI Upaje chhe mATe vyavahArathI indriyanA sambandhathI tene vishad paN kahIe chhIe; e pramANe te pratyakSha paN chhe; parantu paramArthathI to te parokSha ja chhe. tathA shrutagnAn chhe te parokSha ja chhe, kAraN ke te vishad – spaShTa jANatun nathI.

have indriyagnAn yogya viShayane jANe chhe em kahe chhe —

इंदियजं मदिणाणं जोग्गं जाणेदि पुग्गलं दव्वं ।
माणसणाणं च पुणो सुयविसयं अक्खविसयं च ।।२५८।।

Page 138 of 297
PDF/HTML Page 162 of 321
single page version

इन्द्रियजं मतिज्ञानं योग्यं जानति पुद्गलं द्रव्यं ।
मानसज्ञानं च पुनः श्रुतविषयं अक्षविषयं च ।।२५८।।

artha — indriyothI utpanna je matignAn chhe te potAne yogya viShay je pudgaladravya tene jANe chhe. je indriyano jevo viShay chhe tevo ja jANe chhe. manasambandhI gnAn chhe te shrutaviShay (arthAt shAstra-vachanane sAmbhaLe chhe, tenA arthane jANe chhe) tathA indriyathI jANavAmAn Ave tene paN jANe chhe.

have indriyagnAnanA upayoganI pravRutti anukramathI chhe em kahe chhe —

पंचेंदियणाणाणं मज्झे एगं च होदि उवजुत्तं ।
मणणाणे उवजुत्ते इंदियणाण ण जाएदि ।।२५९।।
पञ्चेन्द्रियज्ञानानां मध्ये एकं च भवति उपयुक्तम् ।
मनोज्ञाने उपयुक्ते इन्द्रियज्ञानं न जायते ।।२५९।।

artha — pAnche indriyothI gnAn thAy chhe paN temAnthI koI ek indriyadvArathI gnAn upayukta (joDAvun) thAy chhe, parantu pAnche ekasAth -ekakALamAn upayukta thatAn nathI. vaLI manognAnathI upayukta thAy tyAre indriyagnAn Upajatun nathI.

bhAvArtha — indriy-man sambandhI gnAnanI pravRutti yugapat (ekasAth) thatI nathI paN ek kALamAn ek ja gnAnathI upayukta thAy chhe. jyAre A jIv ghaTane jANato hoy tyAre te kALamAn paTane jANato nathI. e pramANe e gnAn kramarUp chhe.

have, indriy-manasambandhI gnAnanI kramathI pravRutti kahI to tyAn AshankA thAy chhe ke – indriyonun gnAn ek kALamAn chhe ke nahi? e AshankAne dUr karavA kahe chhe —

एक्के काले एगं णाणं जीवस्स होदि उवजुत्तं ।
णाणाणाणणि पुणो लद्धिसहावेण वुच्चंति ।।२६०।।

Page 139 of 297
PDF/HTML Page 163 of 321
single page version

एकस्मिन् काले एकं ज्ञानं जीवस्य भवति उपयुक्तम् ।
नानाज्ञाननि पुनः लब्धिस्वभावेन उच्यन्ते ।।२६०।।

artha — jIvane ek kALamAn ek ja gnAn upayukta arthAt upayoganI pravRutti thAy chhe; ane labdhisvabhAvathI ek kALamAn nAnA gnAn kahyAn chhe.

bhAvArtha — bhAvaindriy be prakAranI kahI chhe ek labdhirUp tathA bIjI upayogarUp. tyAn gnAnAvaraNakarmanA kShayopashamathI AtmAmAn jANavAnI shakti thAy tene labdhi kahe chhe ane te to pAnch indriy tathA man dvArA jANavAnI shakti ek kALamAn ja rahe chhe, parantu temAn upayoganI vyaktirUp pravRutti chhe te gney pratye upayukta thAy chhe tyAre ek kALamAn ekathI ja thAy chhe. evI ja kShayopashamagnAnanI yogyatA chhe.

have, vastune anekAtmapaNun chhe to paN apekShAthI ekAtmapaNun paN chhe em kahe chhe —

जं वत्थु अणेयंतं एयंतं तं पि होदि सविपेक्खं ।
सुयणाणेण णएहिं य णिरवेक्खं दीसदे णेव ।।२६१।।
यत् वस्तु अनेकान्तं एकान्तं तदपि भवति सव्यपेक्षम् ।
श्रुतज्ञानेन नयैः च निरपेक्षं दृश्यते नैव ।।२६१।।

artha — je vastu anekAnta chhe te apekShAsahit ekAnta paN chhe. tyAn shrutagnAnapramANathI sAdhavAmAn Ave to vastu anekAnta ja chhe tathA shrutagnAnapramANanA ansharUp nayathI sAdhavAmAn Ave to vastu ekAnta paN chhe ane te apekShArahit nathI. kAraN ke, nirapekSha nay mithyA chhe arthAt nirapekShatAthI vastunun svarUp jovAmAn Avatun nathI.

bhAvArtha — vastunA sarva dharmone ek kALamAn sAdhe te pramAN chhe tathA tenA ek ek dharmone ja grahaN kare te nay chhe. tethI ek nay bIjA nayanI sApekShatA hoy to vastu sAdhI shakAy paN apekShArahit

Page 140 of 297
PDF/HTML Page 164 of 321
single page version

nay vastune sAdhato nathI. eTalA mATe apekShAthI vastu anekAnta paN chhe, em jANavun e ja samyakgnAn chhe.

have ‘shrutagnAn parokShapaNe sarva vastune prakAshe chhe’ em kahe chhe —

सव्वं पि अणेयंतं परोक्खरूवेण जं पयासेदि ।
तं सुयणाणं भण्णदि संसयपहुदीहिं परिचत्तं ।।२६२।।
सर्वं अपि अनेकान्तं परोक्षरूपेण यत् प्रकाशयति ।
तत् श्रुतज्ञानं भण्यते संशयप्रभृतिभिः परित्यक्तम् ।।२६२।।

artha — je gnAn sarva vastune anekAntasvarUp parokSharUpe prakAshe – jANe – kahe te shrutagnAn chhe. te shrutagnAn sanshay, viparItatA ane anadhyavasAyathI rahit chhe em siddhAntamAn kahyun chhe.

bhAvArtha — je sarva vastune anekAntarUp parokSharUpe prakAshe te shrutagnAn chhe. shAstranAn vachan sAmbhaLavAthI arthane jANe te parokSha ja jANe chhe; tathA shAstramAn badhIy vastunun svarUp anekAntAtmak kahyun chhe em sarva vastune jANe vA gurujanonA upadeshapUrvak jANe to sanshayadik paN rahe nahi.

have shrutagnAnanA vikalpa (bhed) chhe te nay chhe. temanun svarUp kahe chhe —

लोयाणं ववहारं धम्मविवक्खाइ जो पसाहेदि ।
सुयणाणस्स वियप्पो सो वि णओ लिंगसंभूदो ।।२६३।।
लोकानां व्यवहारं धमरविवक्षया यः प्रसाधयति ।
श्रुतज्ञानस्य विकल्पः सः अपि नयः लिङ्गसम्भूतः ।।२६३।।

artha — vastunA ek dharmanI vivakShAthI je lokonA vyavahArane sAdhe te nay chhe ane te shrutagnAnano vikalpa (bhed) chhe. vaLI te, ling (chihna)thI Upajyo chhe.

Page 141 of 297
PDF/HTML Page 165 of 321
single page version

bhAvArtha — vastunA ek dharmanI vivakShA laI je lokavyavahArane sAdhe te shrutagnAnano ansh nay chhe, ane te sAdhyadharmane hetupUrvak sAdhe chhe. jem vastunA ‘sat’ dharmane grahaN karI tene hetuthI sAdhavAmAn Ave ke ‘potAnAn dravya-kShetra-kAL-bhAvathI vastu satrUp chhe’. e pramANe nay, hetuthI upaje chhe.

have, ek dharmane nay kevI rIte grahaN kare chhe te kahe chhe —

णाणाधम्मजुदं पि य एयं धम्मं पि वुच्चदे अत्थं ।
तस्सेयविवक्खादो णत्थि विवक्खा हु सेसाणं ।।२६४।।
नानाधर्मयुतः अपि च एकं धर्मं अपि उच्यते अर्थः ।
तस्यैकविवक्षातः नस्ति विवक्षा स्फु टं शेषाणाम् ।।२६४।।

artha — padArtha nAnA dharmathI yukta chhe topaN tene koI ek dharmarUp kahevAmAn Ave chhe, kAraN ke ek dharmanI jyAn vivakShA karavAmAn Ave tyAn te ja dharmane kahevAmAn Ave chhe paN bAkInA sarva dharmanI vivakShA karavAmAn AvatI nathI.

bhAvArtha — jem jIvavastumAn astitva, nastitva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva, chetanatva, amUrtatva adi anek dharma chhe; te badhAmAnthI koI ek dharmanI vivakShAthI kahevAmAn Ave ke ‘jIv chetanasvarUp ja chhe’ ityadi. tyAn anya dharmanI vivakShA nathI karI paN tethI em na jANavun ke anya dharmono abhAv chhe. parantu ahIn to prayojananA AshrayathI tenA koI ek dharmane mukhya karI kahe chhe – anyanI ahIn vivakShA nathI (em samajavun).

have vastunA dharmane, tenA vAchak shabdane tathA tenA gnAnane nay kahe chhe —

सो चिय एक्को धम्मो वाचयसद्दो वि तस्स धम्मस्स ।
तं जाणदि तं णाणं ते तिण्णि वि णयविसेसा य ।।२६५।।

Page 142 of 297
PDF/HTML Page 166 of 321
single page version

सः एव एकः धर्मः वाचकशब्दः अपि तस्य धर्मस्य ।
तम् जानति तत् ज्ञानं ते त्रयो अपि नयविशेषाः च ।।२६५।।

artha — vastuno (koI) ek dharma, te dharmano vAchak shabda tathA te dharmane jANavAvALun gnAn e traNey nayanA visheSh (bhed) chhe.

bhAvArtha — vastunun grahaN karavAvALun gnAn, teno vAchak shabda tathA vastu, ene (e traNene) jem pramANasvarUp kahevAmAn Ave chhe tem nay paN kahevAmAn Ave chhe.

have vastunA ek ja dharmane grahaN kare evA ek nay (gnAn)ne mithyAtva shA mATe kahevAmAn Ave chhe? teno uttar kahe chhe —

ते सावेक्खा सुणया णिरवेक्खा ते वि दुण्णया होंति ।
सयलववहारसिद्धी सुणयादो होदि णियमेण ।।२६६।।
ते सापेक्षाः सुनयाः निरपेक्षाः ते अपि दुर्णयाः भवन्ति ।
सकलव्यवहारसिद्धिः सुनयात् भवति नियमेन ।।२६६।।

artha — pratham kahelA traN prakAranA nay te jo paraspar apekShAsahit hoy to te sunay chhe; parantu e ja jyAre apekShA rahit sarvathA ek ek grahaN karavAmAn Ave tyAre te durnay (mithyAnay) chhe. sunayothI sarva vyavahAranI (vastunA svarUpanI) siddhi thAy chhe.

bhAvArtha — nay chhe te badhAy sApekSha hoy to sunay chhe ane nirapekSha hoy to kunay chhe. sApekShatAthI sarva vastuvyavahAranI siddhi chhe – samyakgnAn svarUp chhe tathA kunayothI sarva lokavyavahArano lop thAy chhe – mithyAgnAnarUp chhe.

have, parokShagnAnamAn anumAnapramAN paN chhe, tenun draShTAntapUrvak svarUp kahe chhe —

जं जणिज्जइ जीवो इंदियवावारकायचिट्ठहिं ।
तं अणुमाणं भण्णदि तं पि णयं बहुविहं जाण ।।२६७।।

Page 143 of 297
PDF/HTML Page 167 of 321
single page version

यत् जानति जीवः इन्द्रियव्यापारकायचेष्टभिः ।
तत् अनुमानं भण्यते तमपि नयं बहुविधं जानीहि ।।२६७।।

artha — indriyonA vyApAr ane kAyanI cheShTAothI sharIramAn jIvane je jANe chhe tene anumAnapramAN kahe chhe. te anumAnagnAn paN nay chhe ane te anek prakAranA chhe.

bhAvArtha — pahelAn shrutagnAnanA vikalpone nay kahyA hatA, ahIn anumAnanun svarUp kahyun ke, sharIramAn rahelo jIv pratyakSha grahaNamAn Avato nathI. tethI sparshan, svAdan, vANI, sUnghavun, sAmbhaLavun, dekhavun vagere (indriyonA vyApAr) tathA gaman-Agamanadi kAyAnI cheShTAothI jANavAmAn Ave chhe ke ‘sharIramAn jIv chhe’. A anumAnagnAn chhe, kAraN ke sAdhanathI sAdhyanun gnAn thAy tene anumAn kahe chhe ane te paN nay ja chhe. tene parokShapramANanA bhedomAn kahyun chhe paN te paramArthathI nay ja chhe. te anumAn svArtha-paramArthanA bhedathI tathA hetu-chihnanA bhedathI anek prakAranun kahyun chhe.

have nayonA bhedone kahe chhe —

सो संगहेण एक्को दुविहो वि य दव्वपज्जएहिंतो ।
तेसिं च विसेसादो णइगमपहुदी हवे णाणं ।।२६८।।
सः संग्रहेन एकः द्विविधः अपि च द्रव्यपर्यायाभ्याम् ।
तयोः च विशेषात् नैगमप्रभृतिः भवेत् ज्ञानं ।।२६८।।

artha — te nay sangrahapaNAthI arthAt sAmAnyapaNe to ek chhe. dravyarthik ane paryAyarthik bhedathI be prakAranA chhe. tathA visheShatAthI e bannenA bhedothI naigamanay adithI laIne chhe te nay chhe, ane te gnAn ja chhe.

have dravyarthikanayanun svarUp kahe chhe —

जो साहदि सामण्णं अविणाभूदं विसेसरूवेहिं ।
णाणाजुत्तिबलादो दव्वत्थो सो णओ होदि ।।२६९।।

Page 144 of 297
PDF/HTML Page 168 of 321
single page version

यः साधयति सामान्यं अविनाभूतं विशेषरूपैः ।
नानायुक्तिबलात् द्रव्यार्थः सः नयः भवति ।।२६९।।

artha — je nay vastune tenA visheSharUpathI avinAbhUt sAmAnyasvarUpane nAnA prakAranI yuktinA baLathI sAdhe te dravyarthikanay chhe.

bhAvArtha — vastunun svarUp sAmAnya-visheShAtmak chhe. visheSh vinA sAmAnya hotun nathI. e pramANe yuktinA baLathI sAmAnyane sAdhe te dravyarthikanay chhe.

have paryAyarthikanayanun svarUp kahe chhe —

जो साहेदि विसेसे बहुविहसामण्णसंजुदे सव्वे ।
साहणलिंगवसादो पज्जयविसओ णओ होदि ।।२७०।।
यः साधयति विशेषान् बहुविधसामान्यसंयुतान् सर्वान् ।
साधनलिङ्गवशात् पर्यायविषयः नयः भवति ।।२७०।।

artha — je nay anek prakAre sAmAnyasahit sarva visheShane tenA sAdhananun je ling (chihna) tenA vashathI sAdhe te paryAyarthikanay chhe.

bhAvArtha — sAmAnya sahit tenA visheShone hetupUrvak sAdhe te paryAyarthikanay chhe. jem sat sAmAnyapaNA sahit chetan-achetanapaNun tenun visheSh chhe, chit sAmAnyapaNA sahit sansArI-siddha jIvapaNun tenun visheSh chhe, sansArIpaNA sAmAnya sahit tras-sthAvar jIvapaNun tenun visheSh chhe, ityadi. vaLI achetan sAmAnyapaNA sahit pudgaladi pAnch dravya tenAn visheSh chhe tathA pudgal sAmAnyapaNA sahit aNu -skandh-ghaT-paT adi tenAn visheSh chhe. ityadi paryAyarthikanay hetupUrvak sAdhavAmAn Ave chhe.

have dravyarthikanayanA bhedo kahe chhe; tyAn pahelAn naigamanay kahe chhe —

Page 145 of 297
PDF/HTML Page 169 of 321
single page version

जो साहेदि अदीदं वियप्परूवं भविस्समठ्ठं च ।
संपडिकालविट्ठं सो हु णयो णेगमो णेओ ।।२७१।।
यः साधयति अतीतं विकल्परूपं भविष्यं अर्थं च ।
सम्प्रतिकालविष्टं सः स्फु टं नयः नैगमः ज्ञेयः ।।२७१।।

artha — je nay bhUt, bhaviShya tathA vartamAnarUp vikalpathI sankalpamAtra (padArthane) sAdhe te naigamanay chhe.

bhAvArtha — traN kALanA paryAyomAn anvayarUp chhe te dravya chhe. tene potAnA viShayathI bhUtakALanI paryAyane paN vartamAnavat sankalpamAn le, bhavikALanI paryAyane paN vartamAnavat sankalpamAn le tathA vartamAnakALanI paryAyane te kinchit niShpanna1 hoy vA aniShpanna2 hoy to paN niShpannarUp sankalpamAn le evA gnAn tathA vachanane naigamanay kahe chhe. tenA anek bhed chhe. sarva nayanA viShayane mukhyatA-gauNatAthI potAnA sankalparUpe viShay kare chhe. jem ke – manuShya nAmanA jIvadravyane sansAraparyAy chhe, siddhaparyAy chhe tathA A manuShyaparyAy chhe em kahe to tyAn sansAraparyAy to atIt-anAgat-vartamAn traN kAL sambandhI paN chhe, siddhapaNun anAgat ja chhe tathA manuShyapaNun vartamAn ja chhe, chhatAn A nayanA vachanathI abhiprAyamAn vartamAn-vidyamAnavat sankalpathI parokSharUp anubhavamAn laIne kahe ke ‘A dravyamAn, mArA gnAnamAn, hAl A paryAy bhAse chhe’ evA sankalpane naigamanayano viShay kahe chhe. emAnthI koIne mukhya tathA koIne gauNarUp kahe chhe.

have sangrahanay kahe chhe —

जो संगहेदि सव्वं देसं वा विविहदव्वपज्जायं ।
अणुगमलिंगविसिट्ठं सो वि णओ संगहो होदि ।।२७२।।
यः संगृह्णति सर्वं देशं वा विविधद्रव्यपर्यायम् ।
अनुगमलिंङ्गविशिष्टं सः अपि नयः संग्रह भवति ।।२७२।।

1 niShpanna = prApta vA pragaT. 2 aniShpanna = aprApta vA apragaT.

Page 146 of 297
PDF/HTML Page 170 of 321
single page version

artha — je nay sarva vastune vA tenA deshane arthAt ek vastunA sarva bhedone anek prakAr dravya-paryAyasahit anvayaling-vishiShTa sangrah kare – ekarUp kahe te sangrahanay chhe.

bhAvArtha — sarva vastu utpAd-vyay-dhrauvyalakShaN satthI — dravya – paryAyothI anvayarUp ‘ek satmAtra chhe’ em kahe, vA sAmAnya satsvarUp dravyamAtra chhe vA visheSh satrUp paryAyamAtra chhe, vA jIvavastu chitsAmAnyathI ek chhe vA siddhatvasAmAnyathI sarva siddho ek chhe, vA sansArItvasAmAnyathI sarva sansArIjIv ek chhe, ityadi. tathA ajIvasAmAnyathI pudgaladi pAnche dravya ek ajIvadravya chhe vA pudgalatvasAmAnyathI aNu – skandh – ghaT – paTadi ek pudgaladravya chhe, ityadi sangraharUp kahe te sangrahanay chhe.

AgaL vyavahAranay kahe chhe —

जो संगहेण गहिदं विसेसरहिदं पि भेददे सददं ।
परमाणूपज्जंतं ववहारणओ हवे सो हु ।।२७३।।
यत् संग्रहेण गृहीतं विशेषरहितं अपि भेदयति सततम् ।
परमाणुपर्यन्तं व्यवहारनयः भवेत् सः खलु ।।२७३।।

artha — sangrahanay dvArA vastune visheSharahit grahaN karI hatI tene paramANu paryant nirantar je nay bhede te vyavahAranay chhe.

bhAvArtha — sangrahanaye sarvane sat kahyun, tyAn vyavahAranay bhed kare chhe ke – dravyasat chhe, paryAyasat chhe. sangrahanay dravyasAmAnyane grahe chhe tyAn vyavahAranay bhed kare chhe ke dravya jIv-ajIv be bhedarUp chhe. sangrahanay jIvasAmAnyane grahe chhe tyAn vyavahAranay bhed kare chhe ke – jIv sansArI ne siddha be bhedarUp chhe; ityadi. vaLI sangrahanay paryAyasAmAnyane sangrahaN kare chhe, tyAn vyavahAranay bhed kare chhe ke paryAy arthaparyAy tathA vyanjanaparyAyarUp be bhedathI chhe. e ja pramANe sangrahanay ajIvasAmAnyane grahaN kare chhe, tyAn vyavahAranay bhed karI ajIv evAn pudgaladi pAnche

Page 147 of 297
PDF/HTML Page 171 of 321
single page version

dravyo bhedarUp chhe. sangrahanay pudgalasAmAnyane grahaN kare chhe, tyAn vyavahAranay aNu-skandh-ghaT-paTadi bhedarUp kahe chhe. e pramANe jene sangrahanay grahaN kare temAn vyavahAranay bhed karato jAy chhe ane te tyAn sudhI ke pharI bIjo bhed thaI shake nahi, tyAn sudhI sangrah – vyavahAranayano viShay chhe. e pramANe dravyarthikanayanA traN bhed kahyA.

have paryAyarthikanayanA bhed kahe chhe. tyAn pratham RUjusUtranay kahe chhe —

जो वट्टमाणकाले अत्थपज्जायपरिणदं अत्थं ।
संतं साहदि सव्वं तं पि णयं रिजुणयं जाण ।।२७४।।
यः वर्त्तमानकाले अर्थपर्यायपरिणतं अर्थम् ।
सन्तं साधयति सर्वं तमपि नयः ऋजुनयं जानीहि ।।२७४।।

artha — vartamAnakALamAn arthaparyAyarUp pariNamelA arthane sarvane satrUp sAdhe (grahaN kare) te RUjusUtranay chhe.

bhAvArtha — vastu samaye samaye pariName chhe. vartamAn ek samayanI paryAyane arthaparyAy kahe chhe ane te RUjusUtranayano viShay chhe; te vastune paryAyamAtra ja kahe chhe. vaLI ghaDI, muhUrta adi kALane paN vyavahAramAn vartamAn kahIe chhIe. te vartamAnakALasthAyI paryAyane paN RUjusUtranay sAdhe chhe tethI tenI sthUl RUjusUtra sangnA chhe. e pramANe pratham kahelA dravyarthik traN nay ane ek A RUjusUtranay maLI chAre nayone arthanay kahevAmAn Ave chhe.

have traN prakAranA shabdanayo kahe chhe. tyAn pahelAn shabdanay kahe chhe —

सव्वेसिं वत्थूणं संखलिंगदि-बहुपयारेहिं ।
जो साहदि णाणत्तं सद्दणयं तं वियाणेह ।।२७५।।
सर्वेषां वस्तूनां संख्यलिङ्गदिबहुप्रकारैः ।
यः साधयति नानात्वं शब्दनयं तं विजानीहि ।।२७५।।

Page 148 of 297
PDF/HTML Page 172 of 321
single page version

artha — je nay sarva vastuonA, sankhyA-ling adi ghaNA prakAre, nAnApaNAne sAdhe tene shabdanay jANo.

bhAvArtha — sankhyA — ekavachan-dvivachan-bahuvachan, ling – strI -puruSh-napunsakadarshak vachan, adi shabdathI kAL, kArak, puruSh, upasarga levo. e vaDe vyAkaraNanA prayojit padArthane bhedarUpathI kahe te shabdanay chhe. jem ke — puShya-tArakA-nakShatrarUp ek jyotiShInA vimAnanA traNe ling kahe, tyAn vyavahAramAn to virodh jaNAy chhe, kAraN ke e ja puruSh, e ja strI – napunsak shI rIte hoy? to paN shabdanayano A ja viShay chhe ke jevo shabda kahe tevo ja arthane bhedarUp mAnavo.

have samabhirUDhanayane kahe chhe —

जो एगेगं अत्थं परिणदिभेदेण साहदे णाणं ।
मुक्खत्थं वा भासदि अहिरूढं तं णयं जाण ।।२७६।।
यः एकैकं अर्थं परिणतिभेदेन साधयति ज्ञानम् ।
मुख्यार्थं वा भाषते अभिरूढं तत् नयं जानीहि ।।२७६।।

artha — je nay vastune pariNAmanA bhedathI ek ek judA judA bhedarUp sAdhe athavA temAnA mukhya arthane grahaN karI sAdhe tene samabhirUDhanay jANavo.

bhAvArtha — shabdanay vastunA paryAyanAmathI bhed karato nathI, tyAre A samabhirUDhanay chhe te ek vastunAn paryAyanAm chhe tene bhedarUp judA judA padArthapaNe grahaN kare chhe; tyAn jene mukhya karI pakaDe tene sadA tevo ja kahe chhe. jem – ‘gau’ shabdanA ghaNA artha chhe tathA ‘gau’ padArthanA ghaNAn nAm chhe tene A nay judA judA padArtha mAne chhe. temAnthI mukhyapaNe ‘gau’ padArtha pakaDyo tene chAlatAn-besatAn-sUtAn ‘gau’ ja kahyA kare chhe te samabhirUDhanay chhe.

have evambhUtanay kahe chhe —

Page 149 of 297
PDF/HTML Page 173 of 321
single page version

जेण सहावेण जदा परिणदरूवम्मि तम्मयत्तादो ।
तं परिणामं साहदि जो वि णओ सो हु परमत्थो ।।२७७।।
येन स्वभावेन यदा परिणतरूपे तन्मयत्वात् ।
तं परिणामं साधयति यः अपि नयः सः खलु परमार्थः ।।२७७।।

artha — vastu je kALe je svabhAve pariNamanarUp hoy chhe te kALe te pariNAmathI tanmay hoy chhe; tethI te ja pariNAmarUp (vastune) sAdhe – kahe te evambhUtanay chhe. A nay paramArtharUp chhe.

bhAvArtha — je dharmanI mukhyatAthI vastunun je nAm hoy te ja arthanA pariNamanarUp je kALe (vastu) pariName tene te ja nAmathI kahe te evambhUtanay chhe, tene nishchay (nay) paN kahevAmAn Ave chhe. jem ‘gau’ne chAle tyAre ja gAy kahe paN anya kALe na kahe.

have nayonA kathanane sankoche chhe —

एवं विविहणएहिं जो वत्थुं ववहरेदि लोयम्हि ।
दंसणणाणचरित्तं सो साहदि सग्गमोक्खं च ।।२७८।।
एवं विविधनयैः यः वस्तु व्यवहरति लोके ।
दर्शनज्ञानचरित्रं सः साधयति स्वर्गमोक्षौ च ।।२७८।।

artha — je puruSh A pramANe nayothI vastune vyavahArarUp kahe chhe – sAdhe chhe – pravartAve chhe te puruSh darshan-gnAn-charitrane sAdhe chhe tathA svarga-mokShane sAdhe chhe.

bhAvArtha — pramAN-nayathI vastunun svarUp yathArtha sadhAy chhe. je puruSh pramAN-nayonun svarUp jANI vastune yathArtha vyavahArarUp pravartAve chhe tene samyagdarshan-gnAn-charitranI tathA tenA phaLarUp svarga-mokShanI siddhi thAy chhe.

have kahe chhe ke tattvArthanun shravaN, gnAn, dhAraN ane bhAvanA karavAvALA viralA chhe —

Page 150 of 297
PDF/HTML Page 174 of 321
single page version

विरला णिसुणहि तच्चं विरला जाणंति तच्चदो तच्चं ।
विरला भावहि तच्चं विरलाणं धारणा होदि ।।२७९।।
विरलाः निशृण्वन्ति तत्त्वं विरलाः जानन्ति तत्त्वतः तत्त्वम् ।
विरलाः भावयन्ति तत्त्वं विरलानां धारणा भवति ।।२७९।।

artha — jagatamAn tattvane koI viralA puruSh sAmbhaLe chhe, sAmbhaLIne paN tattvane yathArtharUpe viralA ja jANe chhe, jANIne paN tattvanI bhAvanA arthAt puna puna abhyAs viralA ja kare chhe tathA abhyAs karIne paN tattvanI dhAraNA to viralAone ja hoy chhe.

bhAvArtha — tattvArthanun yathArtha svarUp sAmbhaLavun, jANavun, bhAvavun ane dhAravun uttarottar durlabh chhe. A pancham kALamAn tattvanA yathArtha vaktA durlabh chhe tathA tene dhAraN karavAvALA paN durlabh chhe.

have kahe chhe ke upar kahelA tattvane sAmbhaLI tene nishchalabhAvathI je bhAve chhe te tattvane jANe chhe —

तच्चं कहिज्जमाणं णिच्चलभावेण गिह्णदे जो हि ।
तं चिय भावेदि सया सो वि य तच्चं वियाणेइ ।।२८०।।
तत्त्वं कथ्यमानं निश्चलभावेन गृह्णति यः हि ।
तत् एव भावयति सदा सः अपि च तत्त्वं विजानति ।।२८०।।

artha — je puruSh gurujano dvArA kahelun je tattvanun svarUp tene nishchalabhAvathI grahaN kare chhe – tene anya bhAvanA chhoDI nirantar bhAve chhe te puruSh tattvane jANe chhe.

have kahe chhe ke tattvanI bhAvanA nathI karato evo kyo puruSh chhe ke je strI adine vash nathI? arthAt sarva lok chhe —

को ण वसो इत्थिजणे कस्स ण मयणेण खंडियं माणं ।
को इंदिएहिं ण जिओ को ण कसाएहिं संतत्तो ।।२८१।।

Page 151 of 297
PDF/HTML Page 175 of 321
single page version

कः न वशः स्त्रीजने कस्य न मदनेन खण्डितः मानः ।
कः इन्द्रियैः न जितः कः न कषायैः संतप्तः ।।२८१।।

artha — A lokamAn strIjanane vash koN nathI? kAmathI jenun antakaraN khanDit nathI thayun evo koN chhe? indriyothI je nathI jitAI gayo evo koN chhe? tathA kaShAyothI je nathI taptAyamAn thayo evo koN chhe?

bhAvArtha — viShay-kaShAyane vash sarva lok chhe paN tattvanI bhAvanA karavAvALA koI viralA chhe.

have kahe chhe ke – je tattvagnAnI sarva parigrahano tyAgI thAy chhe te strI adine vash thato nathI —

सो ण वसो इत्थिजणे सो ण जिओ इंदिएहिं मोहेण ।
जो ण य गिह्णदि गंथं अब्भंतर-बहिरं सव्वं ।।२८२।।
सः न वशः स्त्रीजने सः न जितः इन्द्रियैः मोहेन ।
यः न च गृह्णति ग्रन्थं आभ्यन्तरबाह्यं सर्वम् ।।२८२।।

artha — je puruSh tattvanun svarUp jANI bAhya-abhyantar sarva parigrahane grahaN karato nathI te puruSh strIjanane vash thato nathI, te ja puruSh indriyothI jitAI jato nathI tathA te ja puruSh mohakarma je mithyAtvakarma tenAthI jitAto nathI.

bhAvArtha — sansAranun bandhan parigrah chhe. je sarva parigrahane chhoDe te ja strI-indriy-kaShAyadine vashIbhUt thato nathI. sarvatyAgI thaI sharIranun paN mamatva na rAkhe to te nijasvarUpamAn ja lIn thAy chhe.

have lokAnuprekShAnA chintavananun mAhAtmya pragaT kare chhe —

एवं लोयसहावं जो झायदि उवसमेक्कसब्भावो ।
सो खविय कम्मपुंजं तस्सेव सिहामणी होदि ।।२८३।।
एवं लोकस्वभावं यः ध्यायति उपशमैकसद्भावः ।
सः क्षपयित्वा कर्मपुञ्जं तस्य एव शिखामणिः भवति ।।२८३।।

Page 152 of 297
PDF/HTML Page 176 of 321
single page version

artha — je puruSh upasham karI ek svabhAvarUp thayo thako A pramANe lokasvarUpane dhyAve chhe – chintavan kare chhe te puruSh kShapit – nAsh karyo chhe. karmapunj jeNe evo, e lokano ja shikhAmaNi (chUDAmaNi) thAy chhe.

bhAvArtha — e pramANe (je puruSh) sAmyabhAv karI lokAnuprekShAnun chintavan kare chhe te puruSh karmano nAsh karI lokanA shikhare jaI virAjamAn thAy chhe. ane tyAn anant, anupam, bAdhArahit, svAdhIn, gnAnAnandasvarUp sukhane anubhave chhe. ahIn lokabhAvanAnun kathan vistArapUrvak karavAno Ashay evo chhe ke anyamatI lokanun svarUp, jIvanun svarUp tathA hitahitanun svarUp anek prakArathI anyathA, asatyArtha ane pramANaviruddha kahe chhe. tene sAmbhaLI koI jIv to viparIt shraddhAn kare chhe, koI sanshayarUp thAy chhe tathA koI anadhyavasAyarUp thAy chhe. ane evA viparItadi shraddhAnathI chitta sthiratA pAmatun nathI, chitta sthir thayA vinA yathArtha dhyAnanI siddhi thatI nathI ane dhyAn vinA karmono nAsh thato nathI. tethI e viparItadi shraddhAn dUr thavA mATe lokanun ane jIvadi padArthonun yathArtha svarUp jANavA arthe ahIn vistArapUrvak kathan karyun chhe. tene jANI jIvadinun svarUp oLakhI potAnA svarUpamAn chittane nishchal sthir karI, karmakalank nAsh karI, bhavyajIv mokShane prApta thAo! evo shrIguruono upadesh chhe.

lokAkAr vichArIne, siddhasvarUp chitAr;
rAgavirodh viDArIne, AtamarUp sambhAL.
AtamarUp sambhAL, mokShapur vaso sadAhI;
adhivyadhijaramaraN, adi dukh hvai na kadA hI.
shrIguru shikShA dhArI, TALI abhimAn kushok;
manasthir kAraN A vichAr, ‘nijarUp sulok’.
iti lokAnuprekShA samApta.
z

Page 153 of 297
PDF/HTML Page 177 of 321
single page version

11. bodhiAdurlabh anuprekShA
जीवो अणंतकालं वसइ णिगोएसु १आइपरिहीणो ।
तत्तो णीसरिदूणं पुढवीकायदिओ होदि ।।२८४।।
जीवः अनन्तकालं वसति निगोदेषु अदिपरिहीनः ।
ततः निःसृत्य पृथ्वीकायदिकः भवति ।।२८४।।

artha — A jIv, sansAramAn anadikALathI mAnDI anantakAL to nigodamAn rahe chhe ane tyAnthI nIkaLI pRithvIkAyadi paryAyane dhAraN kare chhe. anadithI anantakAL sudhI nityanigodamAn jIvano vAs chhe. tyAn ek sharIramAn anantAnant jIvonA AhAr, shvAsoshvAs, jIvan-maraN samAn chhe. ek shvAsanA aDhAramA bhAg jeTalun AyuShya chhe. tyAnthI nIkaLI kadachit pRithvI-ap-tej-vAyukAyaparyAy pAme chhe. e paryAyo pAmavI durlabh chhe.

have kahe chhe ke – tyAnthI nIkaLI trasaparyAy pAmavI durlabh chhe —

तत्थ वि असंखकालं बायरसुहुमेसु कुणइ परियत्तं ।
चिंतामणि व्व दुलहं तसत्तण लहदि कट्ठेण ।।२८५।।
तत्र अपि असंख्यकालं बादरसूक्ष्मेसु करोति परिवर्त्तनम् ।
चिंतामणिवत् दुर्ल्लभं त्रसत्वं लभते कष्टेन ।।२८५।।

artha — tyAn pRithvIkAy adi sUkShma tathA bAdarakAyomAn asankhyAt kAL bhramaN kare chhe. tyAnthI nIkaLI trasapaNun pAmavun ghaNA kaShTe paN durlabh chhe; jem chintAmaNi pAmavo durlabh chhe tem.

1 ‘आउ परिहीणो’ evo paN pATh chhe teno evo artha chhe ke AyuthI parihIn shvAsanA aDhAramA bhAge jenun Ayu chhae.

Page 154 of 297
PDF/HTML Page 178 of 321
single page version

bhAvArtha — pRithvI adi sthAvarakAyathI nIkaLI chintAmaNiratnanI mAphak trasaparyAy pAmavI durlabh chhe.

have kahe chhe ke – trasapaNun paN pAme to tyAn panchendriyapaNun pAmavun durlabh chhe —

वियलिंदिएसु जायदि तत्थ वि अच्छेदि पुव्वकोडीओ ।
तत्तो णीसरिदूणं कहमवि पंचिंदिओ होदि ।।२८६।।
विकलेन्द्रियेषु जायते तत्र अपि आस्ते पूर्वकोटयः ।
ततः निःसृत्य कथमपि पञ्चेन्द्रियः भवति ।।२८६।।

artha — sthAvaramAnthI nIkaLI tras thAy tyAn paN be indriy, traN indriy, chAr indriyarUp vikalatrayapaNAne pAme. tyAn (utkRuShTa) karoDo pUrva rahe chhe. tyAnthI nIkaLI mahAkaShTethI panchendriyapaNun pAme chhe.

bhAvArtha — vikalatrayamAnthI nIkaLI panchendriyapaNun pAmavun durlabh chhe. jo vikalatrayamAnthI pharI sthAvarakAyamAn jaI utpanna thAy to tyAn pharI ghaNo kAL bhogave; eTalA mATe panchendriyapaNun pAmavun atishay durlabh chhe.

सो वि मणेण विहीणो ण य अप्पाणं परं पि जाणेदि ।
अह मणसहिदो होदि हु तह वि तिरिक्खो हवे रुद्दो ।।२८७।।
सः अपि मनसा विहीनः न च आत्मानं परं अपि जानति ।
अथ मनःसहितः भवति स्फु टं तथा अपि तिर्यक् भवेत् रुद्रः ।।२८७।।

artha — vikalatrayamAnthI nIkaLI panchendriy kadI thAy to asangnI – manarahit thAy chhe. tyAn sva tathA parano bhed jANato nathI. kadachit manasahit sangnI paN thAy to rudra tiryanch thAy chhe arthAt billI, ghuvaD, sarpa, sinh ane machchhadi krUr tiryanch thAy chhe.

bhAvArtha — kadachit panchendriy thAy to asangnI thAy chhe paN

Page 155 of 297
PDF/HTML Page 179 of 321
single page version

sangnIpaNun durlabh chhe. vaLI sangnI paN thAy to tyAn krUr tiryanch thAy ke jenA pariNAm nirantar pAparUp ja rahe chhe.

have krUr pariNAmIono narakavAs thAy chhe em kahe chhe —

सो तिव्वअसुहलेसो णरये णिवडेइ दुक्खदे भीमे ।
तत्थ वि दुक्खं भुंजदि सारीरं माणसं पउरं ।।२८८।।
सः तीव्राशुभलेश्यः नरके निपतति दुःखदे भीमे ।
तत्र अपि दुःखं भुङ्क्ते शारीरं मानसं प्रचुरम् ।।२८८।।

artha — krUr tiryanch thAy to te tIvra ashubhapariNAmathI ashubh leshyA sahit marI narakamAn paDe chhe. kevun chhe narak? mahA dukhadAyak ane bhayAnak chhe. tyAn sharIrasambandhI tathA manasambandhI prachur (ghaNAn tIvra – AkarAn) dukh bhogave chhe.

have kahe chhe ke – e narakamAnthI nIkaLI tiryanch thAy to tyAn paN dukh sahe chhe —

तत्तो णीसरिदूणं पुणरवि तिरिएसु जायदे पावं ।
तत्थ वि दुक्खमणंतं विसहदि जीवो अणेयविहं ।।२८९।।
ततः निःसृत्य पुनरपि तिर्यक्षु जायते पापं ।
तत्र अपि दुःखं अनन्तं विषहते जीवः अनेकविधम् ।।२८९।।

artha — e narakamAnthI nIkaLI pharI tiryanchagatimAn Upaje chhe; tyAn paN jem pAparUp thAy tem A jIv anek prakAranAn anant dukh visheShatA pUrvak sahe chhe.

have kahe chhe ke – manuShyapaNun pAmavun mahAdurlabh chhe. tyAn paN mithyAdraShTi banI pAp upajAve chhe —

रयणं चउप्पहे पिव मणुयत्तं सुट्ठु दुल्लहं लहिय ।
मिच्छो हवेइ जीवो तत्थ वि पावं समज्जेदि ।।२९०।।

Page 156 of 297
PDF/HTML Page 180 of 321
single page version

रत्नं चतुष्पथे इव मनुजत्वं सुष्ठु दुर्लभं लब्ध्वा ।
म्लेच्छः भवति जीवः तत्र अपि पापं समर्जयति ।।२९०।।

artha — tiryanchamAnthI nIkaLI manuShyagati pAmavI ati durlabh chhe. jem chAr panth vachche ratna paDI gayun hoy to te mahAbhAgya hoy to ja hAthamAn Ave chhe tem (mAnavapaNun) durlabh chhe. vaLI Avo durlabh manuShyadeh pAmIne paN jIv mithyAdraShTi banI pAp upajAve chhe.

bhAvArtha — manuShya paN kadachit thAy to tyAn mlechchhakhanD adimAn vA mithyAdraShTionI sangatimAn UpajI pAp ja upajAve chhe.

have kahe chhe ke – manuShya paN thAy ane te AryakhanDamAn paN Upaje topaN tyAn uttam kuLadi pAmavAn ati durlabh chhe —

अह लहदि अज्जवत्तं तह ण वि पावेइ उत्तमं गोत्तं ।
उत्तम कुले वि पत्ते धणहीणो जायदे जीवो ।।२९१।।
अथ लभते आर्यावर्तं तथा न अपि प्राप्नोति उत्तमं गोत्रम् ।
उत्तमकुले अपि प्राप्ते धनहीनः जायते जीवः ।।२९१।।

artha — manuShyaparyAy pAmI kadachit AryakhanDamAn paN janma pAme to tyAn uchcha kuL pAmavun durlabh chhe. kadachit uchcha kuLamAn paN janma pAme to tyAn dhanahIn daridrI thAy ane tenAthI kAI sukRutya nahi banatAn pApamAn ja lIn rahe chhe.

अह धणसहिदो होदि हु इंदियपरिपुण्णदा तदो दुलहा ।
अह इंदियसंपुण्णो तह वि सरोओ हवे देहो ।।२९२।।
अथ धनसहितः भवति स्फु टं इन्द्रियपरिपूर्णता ततः दुर्ल्लभा ।
अथ इन्द्रियसम्पूर्णः तथपि सरोगः भवेत् देहः ।।२९२।।

artha — vaLI jo dhanavAnapaNun paN pAme to tyAn indriyonI paripUrNatA pAmavI ati durlabh chhe. kadachit indriyonI sampUrNatA paN pAme to tyAn rogasahit deh pAme, paN nIrog hovun durlabh chhe.