Tattvagyan Tarangini-Gujarati (English transliteration). Adhyay-14 : Anya Karyo Karava Chhata Pan Shuddh Chidrupna Smaranno Updesh; Adhyay-15 : Shuddh Chidrupni Prapti Mate Par Dravyona Tyagano Updesh; Adhyay-16 : Shuddh Chidrupni Prapti Mate Nirjan Sthanni Aavashyakata.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 9

 

Page 113 of 153
PDF/HTML Page 121 of 161
single page version

adhayAy 14 mo
[anya kAryo karavA chhatAn paN
shuddha chidrUpanA smaraNano upadesh]
नीहाराहारपानं खमदनविजयं स्वापमौनासनं च
यानं शीलं तपांसि व्रतमपि कलयन्नागमं संयमं च ।
दानं गानं जिनानां नुतिनतिजपनं मंदिरं चाभिषेकं
यात्रार्चे मूर्तिमेवं कलयति सुमतिः शुद्धचिद्रूपकोऽहं ।।१।।
(jhUlaNA)
jyAn matimAn AhAr nIhAramAn,
viShay – kAmAdi – jayamAn pravarte,
shayan Asan gaman maun tap shIl jap,
shrut vrat sanyame sthir varte;
dAn jin-stavan vandan abhiShek ke,
mUrti mandir, pUjA vagere,
je kare te sadA premathI pratham tyAn,
shuddha chidrUp hun satat samare. 1.
artha : — samyaggnAnI AhAr, nIhAr, pAn, indriy ane
kAmano vijay tathA nidrA, maun, Asan vagere karatAn, vAhan, shIl, vrat,
shAstrasvAdhyAy, sanyam vagere karatAn, dAn, gAn, jin bhagavAnanI stuti,
namaskAr, jAp karatAn, mandir – mUrtinI sthApanA, abhiShek, yAtrA, pUjA
karatAn, pratiShThA Adi karatAn — (darek kArya karatAn) hun shuddha chidrUp chhun;
em bhAve chhe. 1.

Page 114 of 153
PDF/HTML Page 122 of 161
single page version

114 ][ tattvagnAn-tarangiNI
कुर्वन् यात्रार्चनाद्यं खजयजपतपोऽध्यापनं साधुसेवां
दानौघान्योपकारं यमनियमधरं स्वापशीलं दधानः ।
उद्भीभावं च मौनं व्रतसमितिततिं पालयन् संयमौघं
चिद्रूपध्यानरक्तो भवति च शिवभाग् नापरः स्वर्गभाक् च ।।२।।
sAdhAusevA kare viShayajay man dhAre,
pUjanA paLna pALna kare tyAn,
dAn jap shIl tap maun yAtrA kare,
bhay taje vrat samiti dhAre tyAn;
parahite rakat yam niyam sanyam dhAre,
tyAn badhAAn kArya karatAn yadi te,
rakat chidrUp dhayAne rahe to vare,
mukit, nahi to surAdi gati te. 2.
artha : — yAtrA pUjA Adi karatAn, indriyajay, tap ane pAThan
karatAn, sAdhusevA, dAn ane anya upakAr karatAn, yam niyam dharatAn,
shIl dhAraN karatAn, nirbhayapaNun, maun ke vratasamitipaNun dhAraN karatAn,
sanyamasamUhanun pAlan karatAn (A badhA kAryo vakhate paN) je jIv
AtmadhyAnamAn rakta rahe chhe te mokShanun pAtra bane chhe, bIjo nahi.
(bIjo) svarganI prApti kare chhe. 2.
चित्तं निधाय चिद्रूपे कुर्याद् वागंगचेष्टितं ।
सुधीर्निरंतरं कुंभे यथा पानीयहारिणी ।।३।।
chitta chidrUpamAn sthApI nishadin badhAAn,
kArya tan vachanathI sugna karatA;
shIrSha par kumbhamAn chitta panihArInun
jem hasatAn, jatAn, vAt karatAn. 3.
artha : — jem panihArI ghaDAmAn chitta rAkhIne gaman, vachanochchAr
Adi kriyA kare chhe, tem sugnajan nirantar AtmAmAn chitta sthApIne vANI
ane sharIranI kriyA kare chhe. 3.

Page 115 of 153
PDF/HTML Page 123 of 161
single page version

adhyAy-14 ][ 115
वैराग्यं त्रिविधं प्राप्य संगं हित्वा द्विधा ततः ।
तत्त्वविद्गुरुमाश्रित्य ततः स्वीकृत्य संयमं ।।४।।
अधीत्य सर्वशास्त्राणि निर्जने निरुपद्रवे ।
स्थाने स्थित्वा विमुच्यान्यचिंतां धृत्वा शुभासनं ।।५।।
पदस्थादिकमभ्यस्य कृत्वा साम्यावलंबनं ।
मानसं निश्चलीकृत्य स्वं चिद्रूपं स्मरंति ये ।।६।।त्रिकलं ।।
पापानि प्रलयं यांति तेषामभ्युदयप्रदः ।
धर्मो विवर्द्धते मुक्तिप्रदो धर्मश्च जायते ।।७।।
pAmI vairAgya man vachanane kAyathI,
bAıA antar tajI sang jyAre,
tattvagnAnI gurunA sharaNamAn jai,
sanyamAdi svahitane svIkAre. 4.
sarva shAstro bhaNI, nirupadrav nirjane,
sthAnamAn sthiratAne karIne,
anya chintA tajI draDh shubhAsan dhArI,
dhayAn uttam padasthAdi dhArIne; 5.
sAmya avalambane achal manane karI,
je smare nij chidrUp tene,
pApakShay thAy ne abhyuday dhArmanI
vRuddhi, vaLI mukitaprad dhArma janme. 6-7.
artha : — je puruSho man, vachan, kAyAthI traN prakAre vairAgya
pAmIne pachhI bAhya ane antar em be prakAranA sangane tajIne, tattvagna
sadgurunun sharaN grahaN karIne pachhI sanyam angIkAr karI, sarva shAstronun
adhyayan karIne, nirjan upadravarahit sthAnamAn rahIne, chintA tyajIne
shubh draDh Asan dhAraN karI, padastha, pinDastha Adi dhyAnano abhyAs
karIne, samatAnun avalamban laIne, manane nishchaL karIne potAnA shuddha

Page 116 of 153
PDF/HTML Page 124 of 161
single page version

116 ][ tattvagnAn-tarangiNI
Atma-svarUpane smare chhe temanAn pApano nAsh thAy chhe, svarga Adi
sampatti ApanAr dharma vadhe chhe ane mukti ApanAr dharma pragaT thAy
chhe. 4-5-6-7.
वार्वाताग्न्यमृतोषवज्रगरुडज्ञानौषधेभारिणा
सूर्येण प्रियभाषितेन च यथा यांति क्षणेन क्षयं ।
अग्न्यब्दागविषं मलागफ णिनोऽज्ञानं गदेभव्रजाः
रात्रिवर्रैमिहावनावघचयश्चिद्रूपसंचिंतया ।।८।।
naShTa kShaNamAn kare jem jal analane,
meghAne pavan, agni tarune,
verane priyabhAShaN, sudhAA viShane,
sarpane garuM ke vajA girine;
gnAn agnAnane, auShadhiA rogane,
rAtrine ravi haNe, sinh gajane,
tem chidrUp – chintan ahA vishvamAn!
kShay kare shIghAr sau aghAsamUhane. 8.
artha : — jem A pRithvI upar pANI agnine, pavan meghane,
agni vRukShane, amRut viShane, sAbu (kShAr) melane, vajra parvatane, garuD
sarpane, gnAn agnAnane, auShadh rogane, sinh hAthIone, sUrya rAtrine
ane priyabhAShaN verane ek kShaNamAn naShTa karI nAnkhe chhe te pramANe
AtmAnA shAnt chintavanathI pApano sanchay kShaNamAtramAn kShay pAme chhe.
वर्द्धंते च यथा मेघात्पूर्वं जाता महीरुहाः ।
तथा चिद्रूपसद्धयानात् धर्मश्चाभ्युदयप्रदः ।।९।।
taruvaro prathamathI hoy ugel te
meghAvRuShTi thatAn vRuddhi pAme,
tem chidrUp saddhayAnathI dhArma je
abhyudayadAyI te vRuddhi pAme. 9.

Page 117 of 153
PDF/HTML Page 125 of 161
single page version

adhyAy-14 ][ 117
artha : — jem pahelAn ugelAn vRukSho meghavRuShTithI vadhI jAy chhe,
tem shuddha AtmAnA dhyAnathI kalyAN ApanAr dharma vRuddhi pAme chhe. 9.
यथा बलाहकवृष्टेर्जायंते हरितांकुराः ।
तथा मुक्तिप्रदो धर्मः शुद्धचिद्रूपचिंतनात् ।।१०।।
meghAvRuShTi thatAn bhUmimAnthI yathA,
navIn ankur bahu ugI nIkaLe,
shuddha chidrUp chintan thakI upaje,
mukitaprad dhArma tyam chitta vimale. 10.
artha : — jem megh vRuShTi thatAn (bhUmimAnthI) lIlA ankuro ugI
nIkaLe chhe, tem shuddha AtmAnA chintavanathI mukti ApanAr dharma pragaT
thAy chhe. 10.
व्रतानि शास्त्राणि तपांसि निर्जने निवासमंतर्बहिः संगमोचनं ।
मौनं क्षमातापनयोगधारणं चिश्चिंतयामा कलयन् शिवं श्रयेत् ।।११।।
shAstra vrat tap kShamA, vAs nirjan sthaLe,
bAıA antar tajI sangane jo;
maun AtApanA yog dhAratAn ya jo,
chintave svarupamukit vare to. 11.
artha : — vrato pALatAn, shAstro vAnchatAn, tap karatAn, nirjan
sthAnamAn vasatAn, antarang ane bAhya sangano tyAg karatAn, maun pAmatAn,
kShamA AtApan yog dhAraN karatAn, Atmachintan sAthe A badhAn kAryo
karavAmAn AvatAn (jIv) mokSha pAme chhe. 11.
शुद्धचिद्रूपके रक्तः शरीरादिपराङ्मुखः ।
राज्यं कुर्वन्न बंधेत कर्मणा भरतो यथा ।।१२।।
deh gehAdithI thai udAsIn je
shuddha chidrUpamAn rakat nitye,

Page 118 of 153
PDF/HTML Page 126 of 161
single page version

118 ][ tattvagnAn-tarangiNI
te na karmothI bandhAAy bharatAdivat
rAjya karatAny nahi lipta chitte. 12.
artha : — sharIrAdithI udAsIn, shuddhAtmAmAn prem karanAr rAjya
karatAn (chhatAn) bharat (chakravartI)nI jem karmathI bandhAto nathI. 12.
स्मरन् स्वशुद्धचिद्रूपं कुर्यात्कार्यशतान्यपि ।
तथापि न हि बध्यते धीमानशुभक र्मणा ।।१३।।
shuddha chidrup nij smaraN karatAn jatAn,
kArya yadi saxkaMo paN karAye,
toy nahi ashubh karmo taNo lesh paN,
sanmatimAnane bandhA thAye. 13.
artha : — samyaggnAnI potAnA shuddha AtmAne yAd karatAn senkaDo
kAryo kare, topaN te ashubh karmathI bandhAy nahi. 13.
रोगेण पीडितो देही यष्टिमुष्टयादिताडितः ।
बद्धो रज्वादिभिर्दुःखी न चिद्रूपं निजं स्मरन् ।।१४।।
बुभुक्षया च शीतेन वातेन च पिपासया ।
आतपेन भवेन्नार्तो निजचिद्रूपचिंतनात् ।।१५।।
hoy kadI rog pIiMta jIv ke kadI,
yaShTi muShTi vaMe koi mAre,
baddha kadI rajju AdithI paN dukhI na te,
bhinna chidrUp je smaraN dhAAre. 14.
te kShudhAA ke tRuShAthI dukhI nA bane,
pavan ke shIt pIMe nah{ tyAn,
kadI Atap vaMe Arta paN nA bane,
shuddha chidrUp nij chintanA jyAn. 15.
artha
: — rogathI pIDAyelo, lAkaDI muShTi Adi vaDe prahAr

Page 119 of 153
PDF/HTML Page 127 of 161
single page version

adhyAy-14 ][ 119
karAyelo, doraDA AdithI bandhAyelo (jIv paN) potAnA AtmAnun
smaraN karatAn dukhI thato nathI. potAnA AtmAnA chintanathI kShudhA
vaDe, ThanDIthI, tRuShAthI, tApathI vyAkuL chittavALo jIv paN dukhI
thato nathI. 14-15.
हर्षो न जायते स्तुत्या विषादो न स्वनिंदया ।
स्वकीयं शुद्धचिद्रूपमन्वहं स्मरतोंऽगिनः ।।१६।।
lok nij stuti kare, harSha nA thAy tyAn,
khed nahi koi nindA kare tyAn,
shuddha chidrUp nij bhinna e sarvathI,
em matimAn nishadin smare jyAn. 16.
artha : — potAnA shuddha AtmasvarUpane pratidin smaratA jIvone
potAnI prashansAthI harSha thato nathI, potAnI nindAthI khed thato nathI. 16.
रागद्वेषो न जायेते परद्रव्ये गतागते ।
शुभाशुभेंऽगिनः शुद्धचिद्रूपासक्तचेतसः ।।१७।।
न संपदि प्रमोदः स्यात् शोको नापदि धीमतां ।
अहो स्वित्सर्वदात्मीयशुद्धचिद्रूपचेतसां ।।१८।।
sarva paradravya je shubh ashubh kAi paN,
prApti aprApti tenI thatAn to;
shuddha chidrUpamAn chitta Asakatane,
rAg ke dveSh nahi janmatA jo. 17.
aho! sampattimAn harSha jene nahi,
tem nahi shok ApattimAnhI;
nitya nij vimal chidrUpamAn chitta te,
sarva dhAImant kRutakRutya tyAnhI. 18.
artha
: — shuddha chidrUpamAn jemanun chitta Asakta chhe evA jIvone

Page 120 of 153
PDF/HTML Page 128 of 161
single page version

120 ][ tattvagnAn-tarangiNI
sArA ke kharAb par dravyanA javA – AvavAthI (sanyog ke viyog thavAthI)
rAg-dveSh thatA nathI. 17.
potAnA shuddha AtmasvarUpamAn chittane sarvadA ekAgra karanAr
buddhimAnone aho AshcharyanI vAt chhe, ke sampattimAn harSha thato nathI (ke)
ApattimAn shok thato nathI. 18.
स्वकीयं शुद्धचिद्रूपं ये न मुंचंति सर्वदा ।
गच्छंतोऽप्यन्यलोकं ते सम्यगभ्यासतो न हि ।।१९।।
तथा कुरु सदाभ्यासं शुद्धचिद्रूपचिंतने ।
संक्लेशे मरणे चापि तद्विनाशं यथैति न ।।२०।।
je jano svakIy chidrUp nirmal kadI,
nA taje paN bhaje sarvadA te,
achal abhyAs samyak thakI nA chhUTe,
jAy paralokamAn paN yadA te.
shuddha chidrUp – chintan viShe sarvadA,
tethI abhyAs evo karo ke;
dukh sankalesh ke maraN paN AvatAn,
te chaLe nA achaLatA dhAro e. 19-20.
artha : — je jIvo potAnA shuddha AtmasvarUpane hammeshAn chhoDatAn
nathI, teo sArI rIte karelA abhyAsanA baLathI paralokamAn jatAn paN
kharekhar chhoDatA nathI. 19.
shuddha chidrUpanA chintanamAn sadA evo abhyAs karo ke sankleshamAn
tathA maraNamAn paN te vinAsh pAme nahi. 20.
वदन्नन्यैर्हसन् गच्छन् पाठयन्नागमं पठन् ।
आसनं शयनं कुर्वन् शोचनं रोदनं भयं ।।२१।।

Page 121 of 153
PDF/HTML Page 129 of 161
single page version

adhyAy-14 ][ 121
भोजनं क्रोधलोभादि कुर्वन् कर्मवशात् सुधीः ।
न मुंचति क्षणार्द्धं स शुद्धचिद्रूपचिंतनं ।।२२।।
anyanI sAthe kai vAt karatAn jatAn,
paLna pALna tathA hAsya karatAn;
karmane vash vaLI khAnapAnAdi ke,
krodhA lobhAdi parabhAv bhajatAn;
shuddha chidrUp – chintan kadI paN nah{,
ardhA kShaN mAtra dhAImant tajatA. 21-22.
artha : — samyakgnAnI bIjAo sAthe bolatAn, hasatAn, jatAn,
(bIjAone) shAstra bhaNAvatAn ke bhaNatAn, Asan shayan karatAn, karmavashe
shok, rudan, bhay, bhojan ke krodh lobhAdi karatAn (chhatAn paN) shuddha
chidrUpanAn chintanane te ardhI kShaN mATe paN chhoDato nathI. 21-22.

Page 122 of 153
PDF/HTML Page 130 of 161
single page version

adhayAy 15 mo
[ shuddha chidrUpanI prApti mATe
par dravyonAn tyAgano upadesh ]
गृहं राज्यं मित्रं जनकअननीं भ्रातृपुत्रं कलत्रं
सुवर्णं रत्नं वा पुरजनपदं वाहनं भूषणं वै ।
खसौख्यं क्रोधाद्यं वसनमशनं चित्तवाक्कायकर्म-
त्रिधा मुंचेत् प्राज्ञः शुभमपि निजं शुद्धचिद्रूपलब्ध्यै ।।१।।
(harigIt chhand)
gRuh rAjya putra kalatra mitro bhrAt mAt pitA bhalAn,
AhAr vAhan vastrabhUShaN ratna purajan nij maªyAn;
£ndriy sukh krodhAAdi bhAvo vachan tan manathI tridhAA,
te sarva chidrUp prApti mATe prAgna tyAge sarvathA. 1.
artha : — gnAnI anukUL chhatAn potAnAn ghar, rAjya, mitra, pitA
mAtA, bhAI, putra, strI, suvarNa, ratna tathA nagar, desh, vAhan, bhUShaN,
indriyasukh, krodhAdi kaShAy bhAv, vastra, bhojanano man, vachan, kAyAe
karI (traN prakAre) shuddha chidrUpanI prApti mATe tyAg kare chhe. 1.
सुतादौ भार्यादौ वपुषि सदने पुस्तक धने
पुरादौ मंत्रादौ यशसि पठने राज्यकदने ।
गवादौ भक्तादौ सुहृदि दिवि वाहे खविषये
कुधर्मे वांछा स्यात् सुरतरुमुखे मोहवशतः ।।२।।
strI, putra putrI sharIr pustak dhAAm dhAn Adi viShe,
pur mantra yash pALna paLna ke rAjya vigrahamAn dIse;

Page 123 of 153
PDF/HTML Page 131 of 161
single page version

adhyAy-15 ][ 123
AhAr vAhan mitra sur ke viShayasukh suradrumamAn,
vAnchhA thatI te mohavashathI, tem vaLI kudhArmamAn. 2.
artha : — mohane vash thavAthI putra – putrI AdimAn, strI AdimAn,
sharIramAn, makAnamAn, pustakonA samUhamAn, nagar AdimAn, mantra AdimAn,
yashamAn, bhaNavAmAn, rAjyamAn, yuddhamAn, gAy – baLad Adi pashumAn, bhojan
AdimAn, mitramAn, svargamAn, vAhanamAn, indriyanA viShayomAn,
mithyAtvayukta kudharmamAn, kalpavRukSha AdimAn vAnchhA thAy (chhe). 2.
किं पर्यायैविभावैस्तव हि चिदचित्तां व्यंजनार्थाभिधानैः
रागद्वेषाप्तिबीजैर्जगति परिचितैः कारणैः संसृतेश्च ।
मत्वैवं त्वं चिदात्मन् परिहर सततं चिंतनं मंक्षु तेषां
शुद्धे द्रव्ये चिति स्वे स्थितिमचलतयांतर्दृशा संविधेहि ।।३।।
sau dravya guN paryAy jaM chetanataNA vibhAv je,
rAgAdine bhavahetunun shun kAm? jag parichit e;
e mAnya karI taj shIghAr chintan re! chidAtman chittathI!
nij shuddha chiddravye sthiti kar achaL antaradraShTithI. 3.
artha : — chaitanya ane jaDanA vyanjan ane artha (paryAy) nAmanA
avasthAothI — (ke je) rAg-dveSh thavAnAn mUL kAraNo chhe, emanAthI
jagatamAn chir parichit ane sansAranA kAraNarUp evA vibhAv paryAyothI
tAre shun prayojan chhe? Am jANIne he chidAtman! tun temanun nirantar
chintan shIghra tajI de. (ane) potAnA shuddha chaitanyadravyamAn antardraShTithI
achaLapaNe sthiratA dhAraN kar. 3.
स्वर्णैरत्नैर्गृहैः स्त्रीसुतरथशिविकाश्वेभमृत्यैरसंख्यै –
र्भूषावस्त्रैः स्रगाद्येर्जनपदनगरैश्चाभरैः सिंहपीठैः ।
छत्रैरस्त्रैर्विचित्रैर्वरतरशयनैर्माजनैर्भोजनैश्च
लब्धैः पांडित्यमुख्यैर्न भवति पुरुषो व्याकुलस्तीव्रमोहात् ।।४।।

Page 124 of 153
PDF/HTML Page 132 of 161
single page version

124 ][ tattvagnAn-tarangiNI
rath ashva gaj kinkar kanak, gha ratna strI sut shibikA,
chAmar sinhAsan chhatra bhUShaN – vastra janapad nagarI vA;
uAg astra sundar shayan bhojan, vidvatA, phAnsI mahA,
tyAn puruSh vyAkul nA bane, shun tIvra moh mahAtmya hA! 4.
artha : — puruSh (jIv) tIvra mohane kAraNe suvarNa, ratno, makAno,
strI, putra, rath, pAlakhI, ashva, gaj, nokaro, asankhya vastrAbhUShaNo,
mALA Adi desh, nagar Adi, chAmaro, sinhAsano, chhatro, vidhavidh
astro, uttam shayano, bhojano, vAsaNo tathA pAnDitya vagerenI prApti
karavAmAn vyAkuL thato nathI. 4.
रैगोभार्याः सुताश्वा गृहवसनरथाः क्षेत्रदासीभशिष्याः
कर्पूराभूषणाद्यापणवनशिबिका बंधुमित्रायुधाद्याः ।
मंचा वाप्यादि भृत्यातपहरणखगाः सूर्यपात्रासनाद्याः
दुःखानां हेतवोऽमी कलयति विमतिः सौख्यहेतून् किलैतान् ।।५।।
dhAn dhonu strIsut ashva gRuh rath vastra dAsI shiShya vA,
karpUr bhUShaN shibikA udyAn Asan va vApikA;
AyudhA chhatra palang bhAjan bhRutya mitra dukAnane,
sukhahetu mUDh mati gaNe hA! sarva dukh – nidAnane. 5.
artha : — dhan, suvarNa, gAy ane strI, putra, putrI tathA ashvo,
gRuh, vastra ane rath, jamIn, dAsI, hAthI, shiShyo, kapUr, bhUShaN, dukAn,
van, upavan, pAlakhI, bhAI, mitra, AyudhAdi, manDap – palang, vAv Adi
nokar, chhatrI, chhatra, pakShI, sUrya, pAtra, Asan Adi; A (badhA)
dukhonAn kAraN chhe (topaN) viparIt buddhivALo (agnAnI) e saghaLAne
kharekhar sukhanAn kAraN mAne chhe. 5.
हंस ! स्मरसि द्रव्याणि पराणि प्रत्यहं यथा ।
तथा चेत् शुद्धचिद्रूपं मुक्तिः किं ते न हस्तगा ।।६।।

Page 125 of 153
PDF/HTML Page 133 of 161
single page version

adhyAy-15 ][ 125
लोकस्य चात्मनो यत्नं रंजनाय करोति यत् ।
तच्चेन्निराकुलत्वाय तर्हि दूरे न तत्पदं ।।७।।
re hans! paradravyo smare tun jem nishadin yatnathI,
jo tem chidrUp shuddha smar to mukit dUr shun hastathI?
je yatna nij par ranjane karatA sadA sarve janA,
tevo nirAkulatva mATe jo kare, pad dUr nA. 6-7.
artha : — he Atman! jem tun paradravyonun pratidin smaraN kare
chhe, tem jo shuddha AtmasvarUpanun smaraN kare to shun mokSha tane hastagat
na thAy? (avashya thAy.) 6.
lokanA ane potAnA ranjan mATe je yatna kare chhe tevo prayatna jo
nirAkuLatA mATe kare, to te mukti pad dUr rahe nahi. 7.
रंजने परिणामः स्याद् विभावो हि चिदात्मनि ।
निराकुले स्वभावः स्यात् तं बिना नास्ति सत्सुखं ।।८।।
संयोगविप्रयोगौ च रागद्वेषौ सुखामुखे ।
तद्भवेऽत्रभवे नित्यं दृश्येते तद्भवं त्यज ।।९।।
ranjan kare tyAn, chidrUpe pariNAm thAy vibhAvanAn,
hoye svabhAv nirAkulatve nah{ satsukh te vinA,
sanyog ne viyog sukh dukh, rAgadveSh bhaLAy jyAn,
nishadin A bhav parabhave hA! bhav have tun tyAg tyAn. 8 – 9.
artha : — ranjan karavAmAn AtmAnA bhAv thAy te chidrUp
AtmAmAn vibhAv ja chhe. nirAkuLatAmAn svabhAv hoy (chhe). tenA
(svabhAv) vinA sAchun sukh nathI. 8.
sanyog ane viyog, rAg ane dveSh, sukh tathA dukh (nA dvandvo)
parabhavamAn ane A bhavamAn sadA dekhavAmAn Ave chhe, mATe tun sansArane
tajI de. 9.

Page 126 of 153
PDF/HTML Page 134 of 161
single page version

126 ][ tattvagnAn-tarangiNI
शास्त्राद् गुरोः सधर्मादेर्ज्ञानमुत्पाद्य चात्मनः ।
तस्यावलंबनं कृत्वा तिष्ठ मुंचान्यसंगतिं ।।१०।।
अवश्यं च परद्रव्यं नश्यत्येव न संशयः ।
तद्विनाशे विधातव्यो न शोको धीमता क्वचित् ।।११।।
pragaTAv AtamagnAn sadguru, shAstra dhArmI susangathI,
tenun ja avalamban karI sthir thA chhUTI parasangathI;
paradravya nAsh avashya pAme tyAn shun sanshay chhe kharo?
tenA vinAshe shok tethI sugna kadIye nA dhAro. 10-11.
artha : — shAstrathI, guruthI, sAdharmIjano AdithI AtmagnAn
pragaT karIne teno Ashray laIne tun sthir thA, bIjo sang chhoDI de. 10.
tathA paradravya avashya nAsh pAme chhe ja, emAn sanshay nathI,
tenA vinAshamAn gnAnIjane kyAy shok kartavya nathI. 11.
त्यक्त्वा मां चिदचित्संगा यास्यंत्येव न संशयः ।
तानहं वा च यास्मामि तत्प्रीतिरिति मे वृथा ।।१२।।
पुस्तकैर्यत्परिज्ञानं परद्रव्यस्य मे भवेत् ।
तद्धेयं किं न हेयानि तानि तत्त्वावलंबिनः ।।१३।।
naúI jashe mujane tajI sau sang jaM chetan kadI,
ke sarva tajI mAre javun tyAn prIti muj shI dukhadA?
je gnAn pustakathI thatun paradravyanun te tyAjya jyAn,
to tyAjya shun paradravya nahi, tattvAvalambI hun thatAn. 12-13.
artha : — chetan ane jaD sang mane tajIne jashe ja, emAn sanshay
nathI athavA hun te sangone tajIne jaIsh, tethI mAre (mATe) temanI prIti
(karavI) nakAmI chhe. jeNe tattvanun avalamban lIdhun chhe, evA mane je
paradravyanun parignAn pustakothI thAy (chhe) te (paN) tyAjya chhe, to pachhI
shun te paradravyo hey na hoy? (hoy ja). 12-13.

Page 127 of 153
PDF/HTML Page 135 of 161
single page version

adhyAy-15 ][ 127
स्वर्णैरत्नैः कलत्रैः सुतगृहवसनैर्भूषणैं राज्यखार्थे —
र्गोहस्त्यश्वैश्च पद्गैः स्थवरशिविकामित्रमिष्टान्नपानैः ।
चिंतारत्नैर्निधानैः सुरतरुनिवहैः कामधेन्वा हि शुद्ध-
चिद्रूपाप्तिं विनांगी न भवति कृतकृत्यः कदा क्वापि काऽपि ।।१४।।
sut mitra vastra kalatra kanchan ratna bhUShaN sangraıAAn,
rath ashva gaj gRuh rAjya sukh miShTAnna pAn ghANAn laıAAn;
chintAmaNi nidhAAn surataru kAmadhonu maªyA chhatAn,
nahi koi jIv kRutakRutya chidrUp prApti viN kadI thatA. 14.
artha: — shuddha AtmasvarUpanI prApti vinA koI paN jIv kyAy
paN, kyArey, suvarNa ane ratno (nI prApti)thI, strIthI, putra, gRuh,
vastrothI, AbhUShaNothI, rAjya ane indriyanA viShayothI tathA gAy,
hAthI, ghoDAthI, padAtiothI, rath, uttam pAlakhI, mitro ke miShTAnna
bhojanothI, chintAmaNi ratnothI, dhananA bhanDArothI, kalpavRukShanA samUhothI,
kAmadhenuthI, kharekhar kRutakRutya thato nathI. 14.
परद्रव्यासनाभ्यासं कुर्वन् योगी निरंतरं ।
कर्मांगादिपरद्रव्यं मुक्त्वा क्षिप्रं शिवी भवेत् ।।१५।।
कारणं कर्मबन्धस्य परद्रव्यस्य चिंतनं ।
स्वद्रव्यस्य विशुद्धस्य तन्मोक्षस्यैव केवलं ।।१६।।
paradravyane tajavA kare abhyAs satat svachintane,
te yogI karma sharIr Adi tyAgI satvar shiv bane;
paradravyanun chintan kharekhar karma-bandhA-nidAn chhe,
chintan vimal nij dravyanun, shiv hetu e ja pradhAAn chhe. 15-16.
artha : — yogI nirantar paradravyanA tyAgano abhyAs karato thako
karma sharIr Adi paradravyone chhoDIne shIghra shivapad pAme chhe. 15.

Page 128 of 153
PDF/HTML Page 136 of 161
single page version

128 ][ tattvagnAn-tarangiNI
paradravyanun chintan karmabandhanun kAraN chhe. vishuddha Atmadravyanun chintan
te kevaL mokShanun ja kAraN chhe. 16.
प्रादुर्भवंति निःशेषा गुणाः स्वाभाविकाश्चितः ।
दोषा नश्यंत्यहो सर्वे परद्रव्यवियोजनात् ।।१७।।
समस्तकर्मदेहादिपरद्रव्यविमोचनात् ।
शुद्धस्वात्मोपलब्धिर्या सा मुक्तिरिति कथ्यते ।।१८।।
chidrUpanA nisheSh svAbhAvik guNo pragaTe badhAA,
te doSh kShay thAye sakal paradravye tyAgye sarvathA;
nisheSh karma sharIr Adi anya dravyo tyAgatAn,
nij sahaj Atmasvarup prApti te ja mukit kathAy tyAn. 17-18.
artha : — AshcharyanI vAt chhe ke paradravyanA tyAgathI AtmAnA
samasta svAbhAvikaguNo pragaT thAy chhe (ane) sarva doSho nAsh pAmI
jAy chhe. 17.
sarva karma deh Adi paradravyanA tyAgathI je shuddha sva AtmAnI
prApti te ja mokSha kahevAy chhe. 18.
अतः स्वशुद्धचिद्रूपलब्धये तत्त्वविन्मुनिः ।
वपुषा मनसा वाचा परद्रव्यं परित्यजेत् ।।१९।।
(vasantatilakA chhand)
tethI sva shuddha sahajAtma svarup prApti,
je tattvagnAnI munivarya chahe sadApi;
te to sharIr manane vachane triyoge,
dravyo anAtma saghALAn ati shIghAr tyAge. 19.
artha : — tethI AtmagnAnI muni nij shuddhAtmasvarUpanI prApti
mATe sharIrathI, manathI ane vachanathI paradravyane tajI de chhe. 19.

Page 129 of 153
PDF/HTML Page 137 of 161
single page version

adhyAy-15 ][ 129
दिक्चेलैको हस्तपात्रो निरीहः
साम्यारूढस्तत्त्ववेदी तपस्वी ।
मौनी कर्मौधेभसिंहो विवेकी
सिद्धयै स्यात्स्वे चित्स्वरूपेऽभिरक्तः ।।२०।।
dig vastra mAtra karapAtra, tapasvI, maunI,
nispRuh, sAmyapad AruDh, tattvagnAnI;
te karmahastI prati sinh, vivekabuddhi,
AtmIy chidsvarup rakat, vare svasiddhi. 20.
artha : — dishAo jemanun vastra chhe, jemane hAth e ja (bhojan
pAn mATenun ek) pAtra chhe, je nispRuh chhe, samatAshreNI upar chaDhelA
chhe, AtmagnAnI, tapasvI, maunI, karmonA samUharUp hAthIone haNavAne
sinh samAn chhe, bhedagnAnI ane potAnA AtmasvarUpamAn tallIn chhe, te
ja mokSha meLavavAne yogya thAy chhe.

Page 130 of 153
PDF/HTML Page 138 of 161
single page version

adhayAy 16 mo
[shuddha chidrUpanI prApti mATe nirjan sthAnanI AvashyakatA]
सद्बुद्धैः पररंजनाकुलविधित्यागस्य साम्यस्य च
ग्रंथार्थग्रहणस्य मानसवचोरोधस्य बाधाहतेः ।
रागादित्यजनस्य काव्यजमतेश्वेतोविशुद्धेरपि
हेतु स्वोत्थसुखस्य निर्जनमहो ध्यानस्य वा स्थानकं ।।१।।
(savaiyA)
sadbuddhi, samatA, rAgAdi – tyAg, shAstranA artha grahAy,
pararanjan – AkuLatA jAye, man vANIno rodhA kAy;
buddhi kAvya viShe joMAye, chittavishuddhi vaLI pamAy,
Atmik sukh ne dhayAn prAptino, nirjan sthAnak hetu manAy. 1.
artha : — aho! ekAnt sthAn samyakbuddhirUp vivekagnAnanun
anyane ranjan karavAmAn thatI AkuLatAnA tyAganun tathA samatAnun, shAstranA
arthanA grahaNanun, man, vachananA nirodhanun, bAdhAne haNavAnun, rAgAdinA
tyAganun, kAvyamAn mati ekAgra thavAnun, chittavishuddhinun paN, AtmAmAnthI
utpanna thatA sukhanun athavA dhyAnanun kAraN thAy chhe. 1.
पार्श्ववर्त्यंगिना नास्ति केनचिन्मे प्रयोजनं ।
मित्रेण शत्रुणा मध्यवर्त्तिना ता शिवार्थिनः ।।२।।
samIpavartI shatru mitra ke madhayavartI prANI sambhrAnta,
koi anyanun kAm na mAre, shiv arthI hun chahun ekAnta. 2.
artha : — mohanA arthI evA mane koInun paN mitra, shatru ke
madhyasthanun, najIkamAn vartatA prANInun prayojan (kAm) nathI. 2.

Page 131 of 153
PDF/HTML Page 139 of 161
single page version

adhyAy-16 ][ 131
इंदोर्वृद्धौ समुद्रः सरिदमृतबलं वर्द्धते मेघवृष्टे-
र्मोहानां कर्मबंधो गद इव पुरुषस्याभुक्तेरवश्यं ।
नानावृत्ताक्षराणामवनिवरतले छंदसां प्रस्तरश्च
दुःखौघागो विकल्पास्त्रववचनकुलं पार्श्ववर्यगिनां हि ।।३।।
chandra vadho tyAn jaladhiA vadhAto, vRuShTi vadhaye nadI nIr athAg,
mohavRuddhithI karma vadho, vaLI apakav anne vyAdhiA-vipAk,
vividhA chhand akShar vRuddhithI vadho chhand prastAr visheSh,
tem samIpavAsI sange bahu vachan vikalpa vadho dukh doSh. 3.
artha : — jevI rIte chandranI vRuddhi thatAn samudra vadhe chhe (bharatI
Ave chhe), meghavRuShTinI vRuddhithI nadInAn pANInun baL vadhe chhe, mohanI
vRuddhimAn karmabandh vadhe chhe, manuShyane kAchA bhojanathI avashya roganI mAphak,
pRithvInA sundar taLamAn judA judA chhandamAn akSharonI vRuddhi thatAn chhandono
prastAr vadhe chhe, tem najIkamAn rahelA prANIonI sangati vadhavAthI
nishchayathI dukhono samUh ane doSh, vikalpanA AgamananA kAraNarUp
vachanono samUh vadhe chhe. 3.
वृद्धिं यात्येधसो वन्हिर्वृद्धौ धर्मस्य वा तृषा ।
चिन्ता संगस्य रोगस्य पीडा दुःखादि संगतेः ।।४।।
agni jem vadho £ndhAnathI, tRuShA tApathI vadhAtI jAy,
chintA sangathI, vyathA vyAdhiAthI, dukhAdi sangatithI thAy. 4.
artha : — indhananI vRuddhithI jem agni vRuddhi pAme chhe ane
ukaLATanI vRuddhithI taras vadhe chhe, sanganI vRuddhithI chintA vadhe chhe, roganI
vRuddhithI pIDA vadhe chhe, tem chetan – achetan padArthonI sangatinI vRuddhithI
dukhAdi vadhe chhe. 4.
विकल्पः स्याज्जीवे निगडनगजंबालजलधि –
प्रदावाग्न्यातापप्रगदहिमताजालसदृशः ।

Page 132 of 153
PDF/HTML Page 140 of 161
single page version

132 ][ tattvagnAn-tarangiNI
वरं स्थानं छेत्रीपविरविकरागस्ति जलदा –
गदज्वालाशस्त्रीसममतिभिदे तस्य विजनं ।।५।।
vikalpa to janane giri kardam jaladhiA dAvAnal AtAp,
beMI, jAl, shItalatA vyAdhiA sadrash kare sadA santAp;
te chhedavA va» ravikar, agastya, jaladhAr, chhINI sAr,
chharI, agni, auShadhA sam jANo nirjan sthAn paramahitakAr. 5.
artha : — jIvamAn vikalpa (thAy) chhe te beDI, parvat, kAdav,
samudra, prabaL dAvAnaLano tAp, vyAdhi, shItaLatA, ane jAL jevA chhe
tene atyant bhedavAmAn uttam ekAntasthAn chhe te chhINI, vajra, sUryakiraN,
samudrane shoShI janAr agastya RISh, megh, auShadh, agni ane chharI
samAn thAy chhe. 5.
तपसां बाह्य भूतानां विविक्तशयनासनं ।
महत्तपो गुणोद्भूतेरागत्यागस्य हेतुतः ।।६।।
rAgatyAgarup guN pragaTAvA, kAraN e jANe matimAn;
bAıA tapomAn vivikat shayyA, san tap tethI kaıAãn mahAn. 6.
artha : — guNanI utpattinun ane rAganA tyAganun kAraN hovAthI
ekAnt shayan, Asan Adi, bAhyabhUt tapamAn mahAn tap chhe. 6.
काचिच्चिंता संगतिः केनचिच्च रोगादिभ्यो वेदना तीव्रनिद्रा ।
प्रादुर्भूतिः क्रोधमानादिकानां मूर्च्छा ज्ञेया ध्यानविध्वंसिनी च ।।७।।
kai paN chintA, sang koinA, vyAdhiA – vedanA nidrA tIvra,
krodhAAdi udbhav, mUrchhA, e dhayAn vinAshak jANo jIv. 7.
artha : — kAI paN chintA tathA koInI sAthe parichayarUp sangati,
rogAdithI thatI pIDA, tIvra nidrA, kop, mAn, mAyA Adinun pragaT thavun
ane mohanI Asakti; emane dhyAnanA nAsh karanAr jANavA. 7.