સામાયિકના ચાર ભેદ છે (૧) નામ સામાયિક, (૨) સ્થાપના
સામાયિક, (૩) દ્રવ્ય સામાયિક, (૪) ભાવ સામાયિક.
: ૨૨ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૦૦૦
લેવાના શુભવિકલ્પનું સ્વામિત્વ નથી. અંશ છે તેથી તેટલે દરજ્જે શુભાશુભ ઈચ્છાનો નિરોધ થયો તેટલો ભાવ
સમ્યક્ તપ છે.
પહેલો મિત્ર :– તમે કહ્યું તે વસ્તુ ઊંડું મનન માગે છે મનન કરવાનો મને અભ્યાસ છે, માટે હું બરાબર મનન
કરીશ તે વાત બરાબર છે કે નહીં તેની પરીક્ષા કરી નક્કી કરી લેવા માગું છું
બીજો મિત્ર :– તમારી આ વાતને હું અનુમોદન આપું છું, કેમકે, ભગવાનની આજ્ઞા પણ એવી જ છે કે; જે કોઈ
તત્ત્વની વાત પ્રતિપાદન કરે તેનો બધે પડખેથી વિચાર કરી, પરીક્ષા કરી, નિર્ણય કરે તો જ જૈનધર્મનું યથાર્થ
સ્વરૂપ સમજાય. માટે તમે બરાબર વિચાર કરી તમારો નિર્ણય જણાવશો. પછી આપણે મળીશું.
(એમ કહી બન્ને જુદાં પડે છે.)
પ્રસંગ ચોથો
પહેલો મિત્ર :– ભાઈ, તમે કહ્યું તે મેં ખૂબ વિચાર્યું છે, તે મને બરાબર લાગે છે. સર્વ પ્રકારની ઈચ્છાનું સ્વામિત્વ
અભિપ્રાયમાંથી નીકળી ગયું હોવાથી ચારિત્રના દોષ પુરતી ઈચ્છા રહી હતી. તેમાં આહાર–પાણી નહીં લેવાની પ્રતિજ્ઞા
દ્વારા જે શુભ વિકલ્પ થયો, તેનો જે નકાર વર્તે છે, અને જે આહાર લેવાનું અશુભ ભાવને રોક્યો તે શુભાશુભ
ઈચ્છાનો નિરોધ અંશે થયો, અને તેથી તે સમ્યક્ તપ થયો, એમ બરાબર સમજાયું, પણ એક પ્રશ્ન ઊઠે છે કે:–
‘તો પછી શાસ્ત્રમાં બાર પ્રકારના તપ કેમ કહ્યા?
બીજો મિત્ર :– શાસ્ત્રનું કથન ઉપાદાન અને નિમિત્ત એ બે અપેક્ષાએ હોય છે. નિમિત્તો જુદા જુદા હોવાથી
નિમિત્તોમાં ભેદ પડે, પણ ઉપાદાન તો આત્માનો શુધ્ધ ભાવ હોવાથી તેમાં ભેદ પડે નહીં. એટલે નિમિત્ત
અપેક્ષાએ એ બાર ભેદ વ્યવહાર શાસ્ત્રોમાં જણાવવામાં આવે છે.
પહેલો મિત્ર :– ત્યારે નિશ્ચય શાસ્ત્રમાં સમ્યક્ તપનું સ્વરૂપ શું કહ્યું છે, તે કહેશો?
બીજો મિત્ર :– શ્રી પ્રવચનસારમાં તેની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે કરી છે.
‘स्वरूप विश्रान्तनिस्तरंग चैतन्यप्रतपनात् च तपः’।।
અર્થ:–સ્વરૂપની સ્થિરતા રૂપ નિસ્તરંગ (તરંગ વગરનું, નિર્વિકલ્પ) ચૈતન્યનું પ્રતપન (દેદીપ્યમાન
થવું) તે તપ છે એટલે તે જ ખરૂં તપ છે.
આ વિષયમાં આત્મધર્મ પત્રમાં મોક્ષની ક્રિયાનો લેખ પ્રસિદ્ધ થાય છે. તેમાં આવશે તે પણ વાંચજો.
એટલું લક્ષમાં રાખજો કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને ઉપાદાન અને નિમિત્તના સ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન હોય છે.
પહેલો મિત્ર :– તમે કહો છો તે લેખ હું વાંચી મનન કરીશ.
બીજો મિત્ર :– સારું; પણ શરૂઆતમાં પ્રશ્ન કરતાં ‘સ્વવશે આહાર અમે છોડીએ તેથી આત્માનું સ્વરૂપ અમે ન
જાણતા હોઈએ તો પણ નિર્જરા કેમ ન થાય?’ એમ તમે પૂછેલું, તેનો ખુલાસો પણ ગર્ભિત રીતે આવી ગયો એ
તમે સમજ્યા છો?
પહેલો મિત્ર :– તે વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટતા માગે છે.
બીજો મિત્ર :– સારું, ત્યારે આપણે એ વિષય હવે પછી ચર્ચીશું. (એમ કહી બંને મિત્રો જુદા પડ્યા.)
સામાયિક
૧–નામ સામાયિક–જાતિ, ગુણ, ક્રિયા વગેરેની અપેક્ષા વિના કોઈ પણ જીવાદિ પદાર્થનું ‘સામાયિક’ તે
નામ સામાયિક છે.
૨ સ્થાપના સામાયિક–સર્વ પાપોનો ત્યાગ કરવાવાળા પરિણામમાં પરિણત એવા આત્માના શરીરનો જે
આકાર સામાયિક કરતી વખતે હોય તેવો જ સાદશ્ય આકાર જેમાં હોય એવા ચિત્ર, ફોટો વગેરે પદાર્થમાં ‘આ
સામાયિક છે’ એવી સ્થાપના કરવી તે સ્થાપના સામાયિક છે.
૩–દ્રવ્ય સામાયિક–સામાયિકરૂપ આત્માના પરિણામનો અનુભવ જેને થઈ ચૂકયો છે, પરંતુ વર્તમાનમાં
જે સામાયિકરૂપ જ્ઞાનથી પરિણત નથી થયો તેને દ્રવ્ય સામાયિક કહેવામાં આવે છે.
૪–ભાવ સામાયિક–સામાયિકરૂપ આત્માનું જ્ઞાન જે વર્તમાનમાં ઉપયોગ પણે છે, તે ભાવ સામાયિક છે.
(ભગવતિ આરાધના)