: પોષ : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૨૫ :
શુધ્ધ, શુભ અને અશુભનો વિેક
પ્રશ્ન–શાસ્ત્રમાં શુભ–અશુભને સમાન કહ્યા છે, માટે અમારે તો વિશેષ જાણવું યોગ્ય નથી.
ઉત્તર–જે જીવ શુભોપયોગને મોક્ષનું કારણ માની ઉપાદેય માને છે. તથા શુધ્ધોપયોગને આળખતો નથી,
તેને અશુધ્ધતાની અપેક્ષા વા બંધકારણની અપેક્ષા શુભ–અશુભ બંનેને સમાન બતાવીએ છીએ. પણ શુભ–
અશુભનો પરસ્પર વિચાર કરીએ તો શુભભાવોમાં કષાય મંદ થાય છે, તેથી બંધ પણ હીન થાય છે, તથા અશુભ
ભાવોમાં કષાય તીવ્ર થાય છે અને તેથી બંધ પણ ઘણો થાય છે. એ પ્રમાણે વિચાર કરતાં સિદ્ધાંતમાં અશુભની
અપેક્ષાએ શુભને ભલો પણ કહે છે.
જેમ–રોગ તો થોડો વા ઘણો બૂરોજ છે, પરંતુ ઘણા રોગની અપેક્ષાએ થોડા રોગને ભલો પણ કહીએ
છીએ, માટે શુધ્ધોપયોગ ન હોય ત્યારે અશુભને છોડી શુભમાં પ્રવર્તવું યોગ્ય છે, પણ શુભને છોડી અશુભમાં
પ્રવર્તવું તો યોગ્ય નથી.
પ્રશ્ન––કામાદિક વા ક્ષુધાદિક મટાડતાં અશુભરૂપ પ્રવૃત્તિ તો થયા વિના રહેતી નથી, તથા શુભ પ્રવૃત્તિ
ઈચ્છા કરી કરવી પડે છે, હવે જ્ઞાનીને ઈચ્છા કરવી નથી, માટે શુભનો ઉદ્યમ ન કરવો?
ઉત્તર–શુભ પ્રવૃત્તિમાં ઉપયોગ લાગવાથી વા તેના નિમિત્તથી વિરાગતા વધવાથી કામાદિક હીન થાય છે,
ક્ષુધાદિકમાં પણ સંકલેશ થોડો થાય છે, માટે શુભોપયોગનો અભ્યાસ કરવો યોગ્ય છે. ઉદ્યમ કરવા છતાં પણ
કામાદિક વા ક્ષુધાદિક રહે, તો તેના અર્થે જેથી થોડું પાપ લાગે તે કરવું પણ શુભોપયોગને છોડી નિઃશંક પાપરૂપ
પ્રવર્તવું તો યોગ્ય નથી. વળી તું કહે છે કે–– ‘જ્ઞાનીને ઈચ્છા નથી, અને શુભોપયોગ ઈચ્છા કરવાથી થાય છે.’
પણ જેમ કોઈ પુરુષ કિંચિત્માત્ર પણ પોતાનું ધન આપવા ઈચ્છતો નથી, પરંતુ જ્યાં ઘણું દ્રવ્ય જતું જાણે, ત્યાં
ઈચ્છાપૂર્વક અલ્પદ્રવ્ય આપવાનો ઉપાય કરે છે; તેમ જ્ઞાની કિંચિત્માત્ર પણ કષાય રૂપ કાર્ય કરવા ઈચ્છતો નથી.
પરંતુ જ્યાં ઘણા કષાય રૂપ અશુભ કાર્ય થતું જાણે, ત્યાં ઈચ્છા કરીને પણ અલ્પકષાયરૂપ શુભ કાર્ય કરવાનો
ઉદ્યમ કરે છે. એ પ્રમાણે આ વાત સિદ્ધ થઈ કે જ્યાં શુધ્ધોપયોગ થતો જાણે ત્યાં તો શુભ કાર્યનો નિષેધ જ છે,
પણ જ્યાં અશુભોપયોગ થતો જાણે, ત્યાં તો શુભ કાર્ય ઉપાય વડે અંગીકાર કરવા યોગ્ય છે.
શ્રી પંચાસ્તિકાયની ગાથા
૧૩૬ ની વ્યાખ્યામાં પણ કહ્યું છે કે:– अयं हि स्थूल लक्षतया केवल भकितप्राधान्यस्य ज्ञानीनो
भवति। उपरित न भूमिकायामलव्धा सादस्यास्थानराग निषेधार्थं तीव्ररागज्वरविनोदार्थं वा
कदाचिज्झानिनोऽपि भवतीति.
અર્થ:– આ ભક્તિ, ‘કેવળ ભક્તિ જ છે પ્રધાન જેને’ એવા અજ્ઞાની જીવોને જ હોય છે; તથા તીવ્ર રાગ
જ્વર મટાડવા અર્થે વા અસ્થાનનો રાગ નિષેધવા અર્થે કદાચિત્ જ્ઞાનીને પણ હોય છે.
પ્રશ્ન:–જો એમ છે, તો જ્ઞાની કરતા અજ્ઞાનીને ભક્તિની વિશેષતા થતી હશે?
ઉત્તર:–યથાર્થપણાની અપેક્ષાએ તો જ્ઞાનીને જ સાચી ભક્તિ છે, અજ્ઞાનીને નહીં; તથા રાગ ભાવની
અપેક્ષાએ ભક્તિને મુક્તિનું કારણ જાણવાથી, અજ્ઞાનીની શ્રદ્ધામાં અતિ અનુરાગ છે; પણ જ્ઞાનીની શ્રદ્ધામાં તેને
શુભ બંધનું કારણ જાણવાથી તેવો અનુરાગ નથી. હવે બાહ્યથી કદાચ જ્ઞાનીને ઘણો અનુરાગ થાય છે તો
કદાચિત્ અજ્ઞાનીને પણ થાય છે. એમ જાણવું. (મોક્ષ માર્ગ પ્રકાશક પા. ૨૧૬–૨૧૭)
જૈનધર્મ
જૈનધર્મ કોઈ વ્યકિતના કથન પુસ્તક, ચમત્કાર કે વિશેષ વ્યકિત પર નિર્ભર નથી. તે તો સત્યનો
અખંડ ભંડાર, વિશ્વનો ધર્મ છે. અનુભવ તેનો આધાર છે. યુકિતવાદ તેનો આત્મા છે. એ ધર્મને
કાળની મર્યાદામાં કેદ કરી શકાય નહીં પેદાર્થોના સ્વરૂપનો તે પ્રદર્શક છે. ત્રિકાળ અબાધિત સત્યરૂપ
છે. વસ્તુઓ અનાદિ અનંત છે, તેથી તેનું સ્વરૂપ પ્રકાશક તત્ત્વજ્ઞાન પણ અનાદિ અનંત છે.