: ૨૬ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૦૦૦
મોક્ષની ક્રિયા
લેખક:– દોશી રામજીભાઈ માણેકચંદ
પ્રકરણ – છઠ્ઠું
કરોતિ ક્રિયા ભાગ ૧
૧:–‘કરોતિ ક્રિયા’નું થોડું સ્વરૂપ આગળ પ્રકરણ ૨–૩ માં કહેવામાં આવ્યું છે, આ ક્રિયા વડે આત્મા
સંસારને વધારે છે. તેથી તેનું સ્વરૂપ અહીં આપવામાં આવે છે.
૨:–જીવના અજ્ઞાન પૂર્વક થતા શુભાશુભ ભાવને ‘કરોતિ ક્રિયા’ કહેવામાં આવે છે, તેને છેદવામાં આવે
તો મોક્ષ થાય અને તેને અંગીકાર કરવામાં આવે તો જીવ સંસારી રહે આ બાબતમાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર શ્રી
આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્રમાં નીચે પ્રમાણે કહે છે:–
‘વિત્યો કાળ અનંત તે, કર્મ શુભાશુભ ભાવ;
તેહ શુભાશુભ છેદતાં, ઉપજે મોક્ષ સ્વભાવ.’।। ૯૦।।
અર્થ:–જીવે શુભાશુભ ભાવરૂપ ‘ભાવકર્મ’ કર્યા; તેથી અનંતકાળ નકામો ગયો; તે શુભાશુભ ભાવને જો
જીવ છેદે તો જ મોક્ષ સ્વભાવ (પવિત્રતા) પ્રગટ થાય. ૯૦ વળી તેઓ કહે છે કે:– ‘શુભાશુભ અને શુધ્ધાશુધ્ધ
પરિણામ ઉપર બધો આધાર છે;’ [જુઓ વ્યાખ્યાનસાર–શ્રીમદ્રાજચંદ્ર મોટું પુસ્તક પાનું–૬૮૩૫ા૨ા૧૫૨)
એટલે જીવના શુભાશુભભાવ તે અશુધ્ધ પરિણામ છે, અને તે જ ‘કરોતિ ક્રિયા’ છે.
૩:–આ સંબંધમાં બે ખોટી માન્યતાઓ પ્રચલિત છે; તે એ છે કે:–
(૧) જીવને સમ્યક્દર્શન થયું છે કે કેમ તે જીવને પોતાને ખબર પડે નહીં, કેવળજ્ઞાનીને જ ખબર પડે;
માટે રૂઢિગત જેમ ક્રિયાઓ આપણે કરીએ છીએ તેમ કર્યા કરવી અને તેથી કોઈ વખતે ભવિષ્યમાં આત્મા
શુધ્ધપણે પ્રગટશે.
(૨) સામાન્ય માણસો તો આત્મા સમજે નહિ, કેમકે તે સમજવો આ કાળે દુર્ધટ છે; માટે જે રૂઢિગત
(નામનિક્ષેપે) સામાયક, પ્રતિક્રમણ, ઉપવાસ વગેરે આપણે કરીએ છીએ તે કર્યા જવું અને તેથી આત્માને
ભવિષ્યમાં મોક્ષનો લાભ થશે, કેમકે તે ‘સામાયક વગેરે ક્રિયાઓ’ સંવર નિર્જરારૂપ છે.
૪:–આ સંબંધમાં પહેલી માન્યતા ખોટી છે એ બતાવવામાં આવે છે:– શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે:– ‘લોકો
કહે છે કે સમકિત છે કે નહીં તે કેવળજ્ઞાની જાણે; પણ પોતે આત્મા છે તે કેમ ન જાણે? કાંઈ આત્મા ગામ ગયો
નથી; અર્થાત્ સમકિત થયું છે કે નહિ તે આત્મા પોતે જાણે; જેમ કોઈ પદાર્થ ખાવામાં આવ્યે તેનું ફળ આપે છે,
તેમજ સમકિત આવ્યે ભ્રાંતિ ટળ્યે તેનું ફળ પોતે જાણે; જ્ઞાનનું ફળ જ્ઞાન આવે જ. પદાર્થનું ફળ પદાર્થ લક્ષણ
પ્રમાણે આવે જ. આત્મામાંથી કર્મ જવું–જવું થયાં હોય તેની પોતાને ખબર કેમ ન પડે? અર્થાત્ ખબર પડે જ.
સમકિતીની દશા છાની રહે નહીં. કલ્પિત સમકિત માને તે પિત્તળની હીરા–કંઠીને સોનાની હીરાકંઠી માને તેની
પેઠે.’ (જુઓ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર મોટું પુસ્તક–ઉપદેશ છાયા–પા.–૫૪૮.)
પ:– શ્રી સમયસાર (ગુજરાતી) ની ગાથા ૭૫–૧૯૮ અને ૨૦૦ માં જ્ઞાનીના ચિહ્ન બતાવ્યાં છે, હવે જો
જીવ પોતાને સમ્યક્દર્શન થવાનું જાણી શકતો ન હોય તો તેનું જ્ઞાન જ સમ્યક્ નથી. કેમકે તેનું જ્ઞાન પોતાના
જ્ઞાનની પર્યાયને યથાર્થપણે જાણતો નથી. આ સંબંધમાં ગાથા ૭૫ માં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે:–‘હવે પૂછે છે કે
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ અર્થાત્ જ્ઞાની થયો એમ કઈ રીતે ઓળખાય? તેનું ચિહ્ન કહો. તેના ઊત્તરરુપ ગાથા કહે છે:–
‘પરિણામ કર્મતણું અને નોકર્મનું પરિણામ જે,
તે નવકરે જે માત્ર જાણે તેજ આત્મા જ્ઞાની છે.।। ૭૫।।
ગાથા ૧૮૯ થી ૨૦૦ માં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે.–
‘હવે પ્રથમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ સામાન્યપણે સ્વને અને પરને આ પ્રમાણે જાણે છે. એમ ગાથામાં કહે છે:–
‘કર્મો તણો વિવિધ ઉદય વિપાક જિનવર વર્ણવ્યો,
તે મુજ સ્વભાવો છે નહિ, હું એક જ્ઞાયકરુપ છું.’।। ૧૯૮।।