: પોષ : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૨૭ :
હવે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ વિશેષપણે સ્વને અને પરને આ પ્રમાણે જાણે છે:–
‘પુદ્ગલ કરમરૂપ રાગનો જે વિપાકરૂપ છે ઉદય આ,
આ છે નહિ મુજ ભાવ, નિશ્ચય એક જ્ઞાયક ભાવ છું.’
આ રીતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પોતાને જાણતો અને રાગને છોડતો થકો નિયમથી જ્ઞાન–વૈરાગ્ય સંપન્ન હોય છે
એમ હવેથી ગાથામાં કહે છે:–
‘સુદ્રષ્ટિ એ રીત આત્મને જ્ઞાયક સ્વભાવ જ જાણતો.
ને ઉદય કર્મ વિપાકરૂપ તે તત્ત્વજ્ઞાયક છોડતો’।। ૨૦૦।।
આ બાબતમાં વધારે આધારો હવે પછીના પ્રકરણમાં આપવામાં આવશે.
પ્રકરણ – ૭ મું
કરોતિ ક્રિયા ભાગ – ૨
૧:‘કરોતિ ક્રિયા’ ના આગલા પ્રકરણમાં બે ખોટી માન્યતાઓ ચાલી રહી છે; તેમાં સમ્યગ્દર્શન પોતાનું
થયું છે એ છદ્મસ્થ જીવ પોતે જાણી શકે નહિ, પણ કેવળી ભગવાન જ જાણી શકે એવી એક માન્યતા છે, તે
ખોટી છે; એમ કેટલાક શાસ્ત્રોથી બતાવ્યું છે, તે અહીં વિશેષ બતાવવામાં આવે છે.
૨:–‘નય’ છે તે શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણનો અંશ છે, શ્રુતજ્ઞાન વસ્તુને પરોક્ષ જણાવે છે, તેથી આ નય પણ
પરોક્ષ જ જણાવે છે. શુધ્ધ દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષયભૂત બધ્ધસ્પૃષ્ટાદિ પાંચ ભાવોથી રહિત આત્મા ચૈતન્યશક્તિ
માત્ર છે. તે શક્તિ તો આત્મામાં પરોક્ષ છે જ; વળી તેની વ્યક્તિ કર્મસંયોગથી મતિ શ્રુતાદિ જ્ઞાનરૂપ છે, તે
કથંચિત્ અનુભવગોચર હોવાથી પ્રત્યક્ષ પણ કહેવાય છે, (ગુજરાતી સમયસાર પાનું–૩૫.) એ રીતે તો પોતે
પોતાનું સમ્યગ્જ્ઞાન પરોક્ષપણે જાણે, તેમ અનુભવ ગોચરપણાથી પ્રત્યક્ષપણે જાણે છે; અને સમ્યગ્જ્ઞાન અને
દર્શન અવિનાભાવી હોવાથી સમ્યગ્દર્શનને પણ છદ્મસ્થ જાણે છે. શુધ્ધ નયના વિષયરૂપ આત્માનો અનુભવ
કરો, એમ ઉપદેશ છે. આ ઉપદેશ પણ છદ્મસ્થને જો સમ્યગ્જ્ઞાનની ખબર ન પડતી હોય તો વૃથા જાય.
(ગુજરાતી સમયસાર પાનું–૩પ)
૩:–સમયસારની ગાથા પ માં આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે, તે એકત્વ–વિભક્ત આત્માને હું આત્માના
નિજવૈભવ વડે દેખાડું છું, જો હું દેખાડું તો પ્રમાણ કરવું તેની ટીકા કરતાં આચાર્ય ભગવાન અમૃતચંદ્રસુરી કહે છે
કે, એમ જે પ્રકારે મારા જ્ઞાનનો નિજવિભવ છે, તે સમસ્ત વિભવથી દર્શાવું છું. જો દર્શાવું તો સ્વયમેવ (પોતે
જ) પોતાના અનુભવ પ્રત્યક્ષથી પરીક્ષા કરી પ્રમાણ કરવું આગળ જતાં જણાવે છે કે, આચાર્ય આગમનું સેવન,
યુક્તિનું અવલંબન, પરાપર ગુરુનો ઉપદેશ અને સ્વસંવેદન એ ચાર પ્રકારે ઉત્પન્ન થયેલ પોતાના
જ્ઞાનવિભવથી એકત્વ–વિભક્ત શુધ્ધઆત્માનું સ્વરૂપ દેખાડે છે, તેને સાંભળનારા હે શ્રોતાઓ! પોતાના
સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી પ્રમાણ કરો. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, પોતાને સમ્યકત્વ થયું છે, તે સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી
પ્રમાણ [સાચા જ્ઞાન] વડે ખબર પડે છે. (ગુજરાતી સમયસાર પાનું–૧૩)
૪:–સમયસારના કલશ ૯ માં આચાર્ય અમૃતચંદ્રદેવ જણાવે છે:– उदयति न नय श्रीरस्तुमेति प्रमाणम्
कवचिदपि च न विह्मो याति निक्षेपचक्रम् किम परमभिदध्मो धाम्नि सर्व कषेऽस्मिन्ननु भवमुपयाते भाति
न द्वैतमेव।। ९।।
અર્થ:–આચાર્ય શુધ્ધ નયનો અનુભવ કરી કહે છે કે:– આ સર્વ ભેદોને ગૌણ કરનાર જે શુધ્ધનયનો
વિષયભૂતચૈતન્ય ચમત્કાર માત્ર તેજઃપુંજ આત્મા તેનો અનુભવ થતાં નયોની લક્ષ્મી ઉદય પામતી નથી, પ્રમાણ
અસ્તને પ્રાપ્ત થાય છે, અને નિક્ષેપોનો સમૂહ કયાં જતો રહે છે તે અમે જાણતા નથી. આથી અધિક શું કહીએ?
દ્વૈત જ પ્રતિભાસતું નથી.
ભાવાર્થ:– × × × શુધ્ધ અનુભવ થતાં દ્વૈત જ ભાસતું નથી, એકાકાર ચિન્માત્ર જ દેખાય છે.
આ ઉપરથી પણ સિદ્ધ થાય છે. ચોથે ગુણસ્થાને પણ આત્માને પોતાને પોતાના સમ્યગ્જ્ઞાનનો શુધ્ધ અનુભવ
થાય છે. સમયસારમાં લગભગ દરેક ગાથામાં આ અનુભવ થાય છે; માટે અનુભવ કરવાનો ઉપદેશ કર્યો છે.
પ:–શ્રીમદ્રાજચંદ્ર શ્રી આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્રમાં પણ કહે છે કે:–
‘વર્તે નિજ સ્વભાવનો અનુભવ લક્ષ પ્રતીત,
વૃત્તિ રહે નિજભાવમાં; પરમાર્થે સમકિત.।। ૧૧૧।।