: પોષ : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૧૭ :
સભામાં અધ્યાત્મ ઉપદેશ
લેખાંક ૨ જો
ભગવાન યોગીન્દ્રદેવ શું કહે છે?
સભામાં નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગનો ઉપદેશ આપે તે ‘ઉપાધ્યાય’ પરમેષ્ટી છે. એવી વ્યાખ્યા પરમાત્મ પ્રકાશની
ગાથા ૭ ની ટીકામાં (પાનું–૧૨) કરવામાં આવી છે. આ વિષયને લગતી સંસ્કૃત ટીકા નીચે મુજબ છે:–
‘पञ्चास्तिकाय षट् द्रव्य सप्त तत्त्व नव पदार्थेषु मध्ये शुध्ध जीवास्तिकाय शुध्ध जीव द्रव्य शुध्ध
जीव तत्त्व शुध्ध जीव पदार्थ संज्ञं स्वशुध्धात्मभावमुषादेयं तस्माच्यान्यद्धेयं कथयंति। शुध्धात्म स्वभाव
सम्यक् श्रध्धान झानानुं चरणरूपामेदरत्नत्रयात्मक निश्चय मोक्ष मार्गं चये कथयन्ति ते भवन्त्यु
पाध्यायास्तानहं बन्दे।।
અર્થ:– પાંચ અસ્તિકાય, છ દ્રવ્ય, સાત તત્ત્વ અને નવ પદાર્થો મધ્યે શુધ્ધ જીવાસ્તિકાય, શુધ્ધ જીવ દ્રવ્ય,
શુધ્ધ જીવ તત્ત્વ અને શુધ્ધ જીવ પદાર્થથી ઓળખાતો શુધ્ધ આત્મ ભાવ ઉપાદેય છે, અને તેથી બીજું તે હેય
(છોડવા લાયક) છે; એમ જે ઉપદેશ આપે છે, તથા શુધ્ધાત્મ સ્વભાવ જે સમ્યક્ શ્રધ્ધા, સમ્યગ્જ્ઞાન, સમ્યક્
અનુચરણ (સ્વરૂપ સ્થિરતા) રૂપ અભેદ રત્નત્રય બતાવનારો નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગનો જે ઉપદેશ આપે છે તે
‘ઉપાધ્યાય’ છે, તેને હું વંદુ છું.
પંડિત જ્યચંદ્રજી કહે છે કે, આત્માનું સેવન કરવાનો ઉપદેશ આપવો.
શ્રી સમયસારમાં તે સંબંધે નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે:–
‘દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર ત્રણે આત્માની જ પર્યાયો છે, કોઈ જુદી વસ્તુ નથી; તેથી સાધુ પુરુષોએ એક
આત્માનું જ સેવન કરવું એ નિશ્ચય છે; અને વ્યવહારથી [એટલે કે સ્વરૂપમાંસ્થિર ન રહી શકાય ત્યારે]
અન્યને પણ એ જ ઉપદેશ અપવો.’ (પા. ૪૦)
એ ઉપરથી સિધ્ધ થાય છે કે, સાધુ પુરુષોએ એક આત્માનું જ સેવન કરવાનો ઉપદેશ આપવો.
મુમુક્ષુઓને શ્રી સમયસાર નિરંતર સંભળાવવો, તથા નિરંતર તેનો અભ્યાસ કરવો.
શ્રી સમયસાર અધ્યાત્મ ગ્રંથ છે, તેની હિંદીમાં ભાષાવચનિકા પંડિત જ્યચંદ્રે સં–૧૮૬૪ માં કરી છે, તે
વચનિકા પૂરી કરતાં તેમણે નીચે પ્રમાણે જણાવ્યું છે:–
‘આ ન્યાયે આ આત્મખ્યાતિ નામની ટીકા પણ અમૃતચંદ્ર આચાર્ય કૃત છે જ; તેથી તેને વાંચનારા તથા
સાંભળનારાઓએ તેમનો ઉપકાર માનવો યુક્ત જ છે, કારણ કે તેને વાંચવા તથા સાંભળવાથી પારમાર્થિક
આત્માનું સ્વરૂપ જણાય છે, તેનું શ્રદ્ધાન તથા આચરણ થાય છે, અને મિથ્યાજ્ઞાન શ્રદ્ધાન તથા આચરણ દૂર
થાય છે. અને પરંપરાએ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે; મુમુક્ષુએ આનો નિરંતર અભ્યાસ કરવો યોગ્ય છે.’
(જુઓ સમયસાર પા. પ૧૯)
અલ્પ બુદ્ધિમાટે શ્રી સમયસાર છે.
વળી તે જ પાને, તેઓએ ટીકા પૂર્ણ કરતાં અંતિમ મંગળ કવિત રૂપે કર્યું છે, તેમાં ત્રીજું પદ નીચે પ્રમાણે છે:–
‘દેશકી વચનિકામેં લિખિ જ્યચંદ્ર પઢે સંક્ષેપ અર્થ, અલ્પ બુદ્ધિકું પાવનું;’
અર્થ:– અલ્પ બુદ્ધિ જીવ સમજી શકે માટે દેશ ભાષામાં સંક્ષેપ અર્થ લખ્યા છે. (પા. ૫૧૯)
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ, મિથ્યાદ્રષ્ટિઓની સભાને શ્રી સમયસાર સમજાવે છે, તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિઓ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થઈ જાય છે:–
શ્રી સમયસારમાં પહેલી ૩૮ ગાથાઓ [જીવ–અજીવ અધિકારમાં] પૂર્વરંગ રૂપ છે; તે સમાપ્ત કરતાં
પંડિતજી જણાવે છે કે, ‘અહીં પ્રથમ રંગભૂમિ સ્થળ કહ્યું, ત્યાં જોનારા તો સમ્યગ્દ્રષ્ઠિ પુરુષ છે, તેમ જ બીજા
મિથ્યાદ્રષ્ટિ પુરુષોની સભા છે. તેમને બતાવે છે. નૃત્ય કરનારા જીવ–અજીવ પદાર્થો છે, અને બન્નેનું એકપણું,
કર્તાકર્મપણું આદિ તેમના સ્વાંગ છે. તેમાં તેઓ પરસ્પર અનેક રૂપ થાય છે; આઠ રસ રૂપ થઈ પરિણમે છે, તે
નૃત્ય છે. ત્યાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જોનાર જીવ–અજીવના ભિન્ન સ્વરૂપને જાણે છે. તે તો આ સર્વ સ્વાંગોને કર્મકૃત જાણી
શાંત રસમાં જ મગ્ન છે, અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ–અજીવનો