મૂળ:–
સંસ્કૃત–
હરિગીત:–
(શ્રી સમયસાર)
[૧૦]
[સમયસાર કળશ]
[૧૨]
[સમયસાર]
[૧૩]
(૪)
માહ : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૩૭ :
७ सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्राणि मोक्षमार्गः (અધ્યાય ૧ સૂત્ર ૧ શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર,) અર્થ:– આત્માના
સ્વરૂપની યથાર્થ પ્રતીતિ, યથાર્થ જ્ઞાન અને જ્ઞાનની સ્થિરતા રૂપ ચારિત્ર તે મોક્ષ (પવિત્રતાનો) માર્ગ છે.
(૮) સમ્યગ્દર્શનની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે છે.
भूयत्थेणा भिगदा जीवा जीवा य पुण्य पापंच।
अस्रव संवर णिज्जर वंधो मोकखो य सम्म त्त।। १३।।
भूतार्थे नामिगता जीवाजीवौ च पुण्यं पापं च।
आस्रव संवर निर्जरा बंध मोक्षश्च सम्यक्त्वम।। १३।।
ભૂતાર્થથી જાણેલ જીવ, અજીવ વળી પુણ્ય, પાપને
આસ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ મોક્ષ તે સમ્યક્ત્વ છે. ૧૩
અર્થ:– ભૂતાર્થનયથી જાણેલ જીવ અજીવ વળી પુણ્ય, પાપ તથા આસ્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ અને મોક્ષ
એ નવ તત્ત્વ સમ્યક્ત્વ છે. ખુલાસો: અજીવ પાંચ પ્રકારના છે. તેમાંથી એક પુદ્ગલ જીવની વિકારી અવસ્થામાં
નિમિત્ત થાય છે. પુણ્ય, પાપ, આસ્રવ અને બંધ એ ચાર જીવના વિકારી ભાવો છે. તેમાં પુણ્ય જીવનો મંદ
વિકારી ભાવ છે, ૫ાપ તે જીવનો મંદ વિકારી ભાવ છે, આસ્રવ તે જીવનો પ્રગટ થતો નવો વિકારી ભાવ છે,
(તેમાં પુણ્ય–પાપ બન્ને સમાઈ જાય છે.) જીવનું વિકારમાં અટકવું તે બંધ છે. સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ તે
જીવની અવિકારી અવસ્થા છે; નવો વિકાર અટકવો અને અંશે શુદ્ધતા પ્રગટ થવી તેને સંવર કહે છે. જુના
વિકારોઅંશે ટળી જવા તેને નિર્જરા કહે છે. સંપૂર્ણ વિકારથી મુક્ત થવું તે મોક્ષ છે.
જે આ નવ ભાવો કહેવામાં આવ્યા તેનું સ્વરૂપ આત્માના સ્વરૂપના યથાર્થ જ્ઞાની પાસેથી સાંભળી તેનું
મનન કરી તેના સ્વરૂપનો પોતે યથાર્થ નિર્ણય કરવો જોઈએ. તેવો નિર્ણય કર્યા પછી તે નવ તત્ત્વનો વિકલ્પ ટાળી
પોતાના ધ્રુવ સ્વરૂપ તરફ આત્મા વળતાં પોતાના સ્વરૂપની યથાર્થ પ્રતીતિ થાય છે, તેને સમ્યગ્દર્શન કહે છે.
(૯) આત્માના સ્વરૂપની ખોટી માન્યતાને જૈનશાસ્ત્રમાં મિથ્યાત્વ કહેવામાં આવે છે અને તે મિથ્યાત્વ સંસારની
(એટલે કે, આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાંથી સરી જવાની) જડ છે, તે જ જીવને દુઃખનું કારણ છે; પર સુખ, દુઃખના કારણ
નથી. પણ જીવ પરને અવલંબી સુખ દુઃખ કલ્પે છે. સમ્યગ્દર્શન તે મોક્ષની (આત્માની પૂર્ણ પવિત્રતાની) જડ છે.
आत्मा ज्ञानं स्वयंज्ञानं ज्ञानादन्यत्करोति किम्।
परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽपं व्यवहारिणाम्।। ६२।।
અર્થ:– આત્મા જ્ઞાન સ્વરૂપ છે, પોતે જ્ઞાન જ છે, તે જ્ઞાન સિવાય બીજું શું કરે? આત્મા પર ભાવનો
કર્તા છે એમ માનવું તે વ્યવહારી જીવોનો મોહ [અજ્ઞાન] છે. [૧૧] અત્યંત વીતરાગ થયા વિના આત્યંતિક
મોક્ષ નથી. સમ્યગ્જ્ઞાન વિના વીતરાગ થઈ શકાય નહીં. સમ્યગ્દર્શન વિનાનું જ્ઞાન અસમ્યક્ કહેવાય છે. વસ્તુની
જે સ્વભાવે સ્થિતિ છે તે સ્વભાવે તે વસ્તુની સ્થિતિ સમજવી તેને સમ્યગ્જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાનથી પ્રતીત થયેલા તથા જાણેલા આત્મામાં આત્મભાવે વર્તવું તે ચારિત્ર છે, તે ત્રણેની એકતાથી મોક્ષ થાય.
जीवो चरित्तदंसणणाणठ्ठिउ तं हि ससमयंजाण।
पुग्गल कम्मपदेस ठ्ठिय च तं जाण पर समयं।। २।।
જીવ ચરિત્ત દર્શનજ્ઞાન સ્થિત સ્વસમય નિશ્ચય જાણવો;
સ્થિત કર્મ પુદ્ગલના પ્રદેશે પરસમય જીવ જાણવો.।। ૨।।
અર્થ:– જે જીવ દર્શન, જ્ઞાન ચારિત્રમાં સ્થિત થઈ રહ્યો છે તેને ખરેખર સ્વસમય [શુદ્ધ આત્મા:] જાણ;
અને જે જીવ પુદ્ગલ કર્મના પ્રદેશોમાં સ્થિત થયેલ છે તે પરસમય [અશુદ્ધ આત્મા] જાણ.
ववहारोडभुयत्थो देसिदो दु सुद्वणओ।
भुयत्थमस्सिदो खलु सम्माइठ्ठी हव इ जीवो।। ११।।
વ્યવહારનય અભૂતાર્થ દર્શિત, શુદ્ધનય ભૂતાર્થ છે;
ભૂયાર્થને આશ્રિત જીવ સુદ્રષ્ટિ નિશ્ચય હોય છે.।। ૧૧।।
અર્થ:– વ્યવહારનય અભૂતાર્થ છે અને શુદ્ધનય ભૂતાર્થ છે એમ ઋષિશ્વરોએ દર્શાવ્યું છે; જે જીવ ભૂતાર્થનો
આશ્રય કરે છે તે જીવ નિશ્ચયથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે. [નયનો અર્થ દ્રષ્ટિ–View point છે.]
अहभिक्को खलु सुध्धो दंसणणाणमइओ सदारूपी।
णवि अत्थि मज्झ किं चिवि अणं परमाणुमितपि।। ३८।।