: ૩૬ : આત્મધર્મ માહ : ૨૦૦૦
(૩) ધર્માસ્તિકાય:– એક જ દ્રવ્ય છે, અમૂર્તિક છે. જીવ પુદ્ગલ ગતિ કરે તેને ઉદાસીન નિમિત્ત છે.
(૪) અધર્માસ્તિકાય:– એક જ દ્રવ્ય છે. જીવ પુદ્ગલ ગતિ કરતાં અટકી સ્થિર થાય તેને ઉદાસીન
નિમિત્ત છે.
(પ) કાળ:– લોક પ્રમાણ અસંખ્યાત દ્રવ્ય છે. તે બધાં દ્રવ્યોને વર્તનામાં નિમિત્ત છે.
(૬) આકાશ:– દ્રવ્ય એક છે, તેના બે વિભાગ છે. (૧) લોકાકાશ જેમાં આ છએ દ્રવ્ય જોવામાં આવે
છે. (૨) અલોકાકાશ જેમાં એક આકાશ જ છે; તેમાં લોકાકાશ બધાને ક્ષેત્રાવગાહપણે છે.
તેમાં નાં. ૨ થી ૬ સુધી બધાં અચેતન દ્રવ્યો છે, એટલે તેને સુખ––દુઃખ નથી. જીવ દ્રવ્ય જેની સંખ્યા
અનંત છે તેનું લક્ષણ ચેતન છે. જીવનો એક વિભાગ સિદ્ધ છે. તેમણે સંપૂર્ણ પવિત્રતા પ્રાપ્ત કરી હોવાથી સંપૂર્ણ
સુખી છે; બાકી રહ્યા સંસારી જીવ તેના પણ બે વિભાગ છે. [૧] કેવળી [૨] છદ્મસ્થ– [અપૂર્ણ જ્ઞાનવાળા]
તેમાં જે કેવળી છે તે સંપૂર્ણ સુખી છે, કેમકે તેમણે પોતાના સ્વરૂપની ભ્રમણા ટાળી સંપૂર્ણ રાગ–દ્વેષનો નાશ કર્યો
છે, અને તેને પરિણામે સંપૂર્ણ જ્ઞાન અને સુખ પ્રગટ કર્યાં છે. બાકી રહ્યા ‘છદ્મસ્થ’ તેમના સંબંધે અહીં જણાવવા
જરૂર છે, કેમકે સર્વ જીવ સુખને ઈચ્છે છે અને તે સુખ શાશ્વત રહે તેમ ઈચ્છે છે, છતાં તેને શાશ્વત સુખ મળતું
નથી. માટે દુઃખ થવાનું શું કારણ છે અને શાશ્વત સુખ શી રીતે પ્રાપ્ત થાય તે અહીં જણાવવામાં આવશે.
જીવ અનાદિથી શરીરને પોતાનું માને છે, અને તેથી દુઃખી થાય છે, તેને પોતાના સ્વરૂપની ભ્રમણા જો
ટળે તો જ દુઃખ ટળે અને શાશ્વત સુખ પ્રગટે. સુખ જીવનો પોતાનો ગુણ છે. તેથી સુખ જીવમાં જ હોઈ શકે. પણ
જીવ પોતાનું સ્વરૂપ સમજતો નહીં હોવાથી જ્યાં સુધી ભ્રમણા ન ટળે ત્યાં સુધી તે દુઃખી જ રહે છે, અને પરની
સગવડતાને સુખ માને છે. તેથી જીવે પોતાનું સ્વરૂપ સમજવું જોઈએ. પોતાનું સ્વરૂપ સમજવામાં પોતા સિવાય
પર (બીજી) વસ્તુઓ (દ્રવ્યો) શું છે તે સમજવું જોઈએ; પોતાને સમજતાં, પોતાની ભ્રમણા રૂપ અવસ્થાનું શું
કારણ છે, અને તે વિકારી અવસ્થા ટળી અવિકારી અવસ્થા કેમ પ્રગટે; આત્મા પરનું કાંઈ કરી શકે કે કેમ, પર–
આત્માનું કાંઈ કરી શકે કે કેમ? એ વગેરે યથાર્થપણે સમજવું જોઈએ.
ઉપરના વિષયો જૈનશાસ્ત્રોમાં અનેક દ્રષ્ટિથી અને વિસ્તારથી સમજાવવામાં આવ્યા છે. તે બધા અહીં
કહી શકાય નહીં, તેથી તેના મૂળભૂત થોડા સિદ્ધાંતો નીચે આપવામાં આવે છે:–
[१] [.]
અર્થ:– દ્રવ્યનું લક્ષણ સત્તા (હોવાપણું Existence) છે.
[२] [.]
અર્થ:– નવી અવસ્થા પ્રગટવી, જૂની અવસ્થા ટળી જવી અને વસ્તુપણે ટકી રહે તે સત્ કહેવાય છે, દરેક
વસ્તુનું કાયમ પણું (Permancy) ટકીને તેની અવસ્થા બદલે છે. (with a change) કોઈપણ વસ્તુનો
સર્વથા નાશ થતો નથી, માત્ર તેનું રૂપાંતર થાય છે. (No substance is destroyed, every substance
changes its form.)
[३] गुण पर्यय वद्र द्रव्यम् (અધ્યાય પ સૂત્ર ૩૮ શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર)
અર્થ:– દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાય વાળું હોય છે. એટલે કે જગતમાં કોઈ પણ વસ્તુ તેના ગુણ અને તે ગુણોની
અવસ્થા વગરનું હોતું નથી. (Every substance has it' s qualities and condition)
[४] द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः અધ્યાય પ સૂત્ર ૪૧ શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર)
અર્થ:– જે દ્રવ્યને નિત્ય આશ્રિત રહે અને પોતે ગુણોથી રહિત હોય તે ગુણ છે. બીજા શબ્દોમાં––જે
દ્રવ્યના સર્વ ભાગમાં અને સર્વ અવસ્થામાં રહે તે ‘ગુણ’ છે.
[५] तम्दावःपरिणामः (અધ્યાય પ સૂત્ર ૪૨ શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર)
અર્થ:– ગુણોનું ભાવરૂપ પરિણામ [તે પર્યાય] છે.
[६] उपयोगो लक्षणं (અધ્યાય ૨ સૂત્ર ૮ શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્ર)
અર્થ:– જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ [બોધરૂપ–જ્ઞાનરૂપ–વ્યાપાર] છે.