મૂળગાથા:–
: ૩૮ : આત્મધર્મ માહ : ૨૦૦૦
હું એક શદ્ધ સદા અરૂપી જ્ઞાન દર્શનમય ખરે,
કંઈ અન્ય તે મારું જરી પરમાણુ માત્ર નથી અરે! ૩૮
અર્થ:– દર્શન જ્ઞાન ચારિત્રરૂપ પરિણમેલો છે, આત્મા એમ જાણે છે કે, ખરેખર હું એક છું, શુદ્ધ છું, દર્શન
જ્ઞાનમય છું, સદા અરૂપી છું, કાંઈ પણ અન્ય પરદ્રવ્ય પરમાણુ માત્ર મારું નથી એ નક્કી છે.
(૧પ) આત્મા કર્તા–ભોક્તા પોતાના ભાવનો છે. પરના ભાવોનો નથી એમ બતાવવામાં આવે છે.
જીવ કર્મ ગુણ કરતો નથી; નહિ જીવગુણ કર્મો કરે;
અન્યોન્યના નિમિત્તથી પરિણામ બેઉતણાં બને. ૮૧
એ કારણે આત્મા ઠરે કર્તા ખરે નિજ ભાવથી
પુદ્ગલ કરમકૃત સર્વભાવોનો કદી કર્તા નથી. ૮૨
અર્થ:– જીવ કર્મના ગુણને કરતો નથી, તેમ જ કર્મ જીવના ગુણોને કરતું નથી; પરંતુ પરસ્પર નિમિત્તથી
બન્નેના પરિણામ જાણો આ કારણે આત્મા પોતાના જ ભાવનો કર્તા છે, પરંતુ પુદ્ગલ કર્મથી કરવામાં આવેલ સર્વ
ભાવોનો કર્તા નથી.
આત્મા કરે નિજને જ એ મંતવ્ય નિશ્ચયનયતણું;
વળી ભોગવે નિજને જ આત્મા એમ નિશ્ચય જાણવું.।। ૮૩।।
અર્થ :– ખરી દ્રષ્ટિએ આત્મા પોતાના જ ભાવને કરે છે, અને પોતાનાજ ભાવને ભોગવે છે. એમ તું ખરેખર જાણ.
જે દ્રવ્ય જે ગુણ દ્રવ્યમાં નહિ અન્ય દ્રવ્યે સંક્રમે; અણસંક્રમ્યું તે કેમ અન્ય પરિણમાવે દ્રવ્યને? ૧૦૩.
અર્થ:– જે વસ્તુ જે દ્રવ્ય અને ગુણપણે વર્તે છે તે અન્ય દ્રવ્યમાં તથા ગુણમાં સંક્રમણ પામતી નથી. અન્ય રૂપે
સંક્રમણ નહિ પામી થકી તે (વસ્તુ) અન્ય વસ્તુને કેમ પરિણમાવી શકે? (૧૬) પુણ્ય પાપનું સ્વરૂપ:–
છે કર્મો અશુભ કુશીલને જાણો સુશીલ શુભ કર્મને,
તે કેમ હોય સુશીલ જે સંસારમાં દાખલ કરે ૧૪પ
અર્થ:– અશુભ કર્મ કુશીલ [ખરાબ] છે અને શુભ કર્મ શુશીલ (સારું) છે એમ તમે જાણો છો! પણ તે શુભ
સુશીલ કેમ હોય કે જે જીવને સંસારમાં પ્રવેશ કરાવે છે?
પરમાર્થ બાહ્ય જીવો અરે! જાણે ન હેતુ મોક્ષનો,
અજ્ઞાનથી તે પુણ્ય ઈચ્છે હેતુ જે સંસારનો. ૧પ૪
અર્થ:– જેઓ પરમાર્થથી બાહ્ય છે તેઓ મોક્ષના હેતુને નહીં જાણતા થકા–જો કે પુણ્ય સંસાર ગમનનો હેતુ છે તો
પણ અજ્ઞાનથી પુણ્યને [મોક્ષનો હેતુ જાણીને] ઈચ્છે છે. (૧૭) જીવના વિકારી ભાવોનું સ્વરૂપ.
અશુચિપણું વિપરીતતા એ આસ્રવોનાં જાણીને,
વળી જાણીને દુઃખ કારણો એથી નિવર્તન જીવ કરે.।। ૭૨।।
અર્થ:– આસ્રવોનું [વિકારી ભાવોનું] અશુચિપણું, વિપરીતપણું તથા તેઓ દુઃખનાં કારણો છે એમ જાણીને જીવ
તેમનાથી નિવૃત્તિ કરે છે.
આ જીવ જ્યારે આસ્રવોનું તેમ નિજ આત્માતણું,
જાણે વિશેષાંતર તદા બંધન નહિ તેને થતું.।। ૭૧।।
અર્થ:– જ્યારે આ જીવ પોતાના આત્માના અને આસ્રવોના તફાવતને જાણે છે, ત્યારે તેને બંધ થતો નથી
(આત્મા અને જીવ એક જ અર્થમાં વપરાય છે.)
(૧૮) જીવના થતા શુભાશુભ ભાવોને અટકાવનારૂં [સંવરનું] સ્વરૂપ–
જે શુદ્ધ જાણે આત્મને તે શુદ્ધ આત્મ જ મેળવે
અણશુદ્ધ જાણે આત્મને અણશુદ્ધ આત્મ જ તે લહે.।। ૧૮૬।।
અર્થ:– શુદ્ધ આત્માને જાણતો અનુભવતો જીવ શુદ્ધ આત્માને જ પામે છે, અને અશુદ્ધ આત્માને જાણતો
અનુભવતો જીવ અશુદ્ધ આત્માને પામે છે.
પુણ્યપાપ યોગથી રોકીને નિજ આત્મને આત્મા થકી,
દર્શન અને જ્ઞાને ઠરી પરદ્રવ્ય ઈચ્છા પરિહરી.।। ૧૮૭।।
જે સર્વસંગવિમુક્ત ધ્યાયે આત્મને આત્માવડે,
નહિ કર્મ કે,નોકર્મ ચેતક ચેતતો એકત્વને।। ૧૮૮।।
તે આત્મ ધ્યાતો જ્ઞાન દર્શનમય અનન્યમયી ખરે, બસ અલ્પકાળે કર્મથી પ્રવિમુક્ત આત્માને વરે.
અર્થ:– આત્માને આત્માવડે બે પુણ્ય–પાપરૂપ શુભાશુભ યોગોથી રોકીને દર્શન જ્ઞાનમાં સ્થિત થયો થકો અને અન્ય
[વસ્તુ] ની ઈચ્છાથી વિરમીને જે આત્મા [ઈચ્છા રહિત થવાથી] સર્વ સંગરહિત થયો થકો, પોતાના આત્માને આત્માવડે