: ૫૪ : આત્મધર્મ : ફાગણ : ૨૦૦૦ :
તમો તો કહો છો કે આ વાત મેં કીધી માટે સાચી માનવી એ તો ગુલામી દશા કહેવાય, –અને હું તો
સ્વતંત્રતાનો ઉપાસક છું, માટે તમારી વાતની પૂરે પૂરી તુલના કરી, પરીક્ષા કરી સત્ય લાગે તો જ
હું ગ્રહણ કરીશ–નહીં તો ફરી પૂછીશ. (વિજ્ઞાનિક રીતે) ધર્મદ્રષ્ટિનો હું અભ્યાસી થવા માગું છું.
બીજો મિત્ર:– તમારી જિજ્ઞાસા અનુમોદનને પાત્ર છે. સંસારી કામ પરીક્ષા વગર કરવામાં આવતાં નથી, તો
પછી ધર્મના સિદ્ધાંતો–તુલના કર્યા વગર ગ્રહણ કરી લેવાં તે ડહાપણ તો નથી પણ ભગવાનની
આજ્ઞા વિરુદ્ધ છે. વખત ઘણો થયો છે, એટલે હવે ફરી મળીશું ત્યારે આ વિષય વિશેષ ચર્ચીશું–
(બંને મિત્રો જુદા પડયા)
પ્રસંગ બીજો (બન્ને મિત્રો ફરી મળે છે.)
પહેલો મિત્ર:– આપણો વિષય આજે આપણે આગળ ચલાવશું?
બીજો મિત્ર:– ભલે, મેં તમોને ‘સ્વવશ’ શબ્દનો અર્થ કહ્યો હતો અને જણાવ્યું હતું કે તેનો અર્થ પોતાના
આત્માને વશ એવો થાય છે. જે જીવ આત્માને જ ન ઓળખે તે સ્વવશ હોય જ ક્યાંથી? એ
દેખીતું છે કે જે પોતાના આત્માને ઓળખતો ન હોય તે મિથ્યા ભાવને વશ હોય જ. તેને
તત્ત્વની યથાર્થ ખબર નથી, તેથી મિથ્યા (ઊંધી) માન્યતા પોતાના સ્વરૂપની તેને હોય જ.
એટલે તેનું કોઈ કાર્ય ‘સ્વવશ’ છે જ નહીં. તેનું દરેક કાર્ય મિથ્યાભાવને વશ હોવાથી તે
‘પરવશ’ છે. ઊંધી માન્યતાને વશ થવું તે જ મોટામાં મોટું ‘પરવશ’ પણું છે. આ સ્વરૂપ ન
સમજાય ત્યાં સુધી ‘પરવશ’ પણું મટે નહીં, અને તેથી સમ્યક્ ઉપવાસ કે તપ થાય નહીં.
પહેલો મિત્ર:– ત્યારે પ્રશ્ન એ છે કે જે માણસ આત્માનું સ્વરૂપ યથાર્થ ન જાણતો હોય તે ઉપવાસ કરે તો તેનું
શું ફળ આવે?
બીજો મિત્ર:– ફળનો આધાર આત્માના–પરિણામ ઉપર છે, તેથી જો ઉપવાસ કરવામાં મંદકષાય હોય–
શુભભાવ હોય તો પુણ્ય બંધાય, અને અશુભભાવ હોય તો પાપ બંધાય. પણ એટલું લક્ષમાં
રાખવાનું છે કે પુણ્ય અને પાપ એવા જે ભેદ પડે છે તે બહારના સંયોગો ભવિષ્યમાં જીવને મળે
તેમાં ભેદ હોવાથી પડે છે, પણ આત્માનો નિજ ગુણ–દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર [એટલે કે સાચી
માન્યતા, સાચા જ્ઞાન અને સાચી સ્થિરતા] તો શુભ અને અશુભ ભાવ બન્નેમાં હણાય છે.
પહેલો મિત્ર:– ઉપવાસ કરવામાં અશુભ ભાવ હોય ખરો?
બીજો મિત્ર:– હા. કોઈને હોય ખરો; જેમ કે એક માણસને ખબર પડી, કે ઉપવાસ કરનારાને લાણી આપવાની
છે, તેને એવો ભાવ આવ્યો કે આપણે ઉપવાસ કરીએ તો લાણી મળશે, અને ધર્મી પણ કહેવાશું.
એવા ભાવથી જે ઉપવાસ કરે તેને અશુભભાવ છે કે કેમ તે તમે જ કહો.
પહેલો મિત્ર:– બરાબર કેમકે તેણે તો લોભને પોષ્યો. ઉપવાસ ધર્મ માટે નહીં, પણ પરિગ્રહ અને આબરૂ
વધારવા કર્યો, માટે તે અશુભ ભાવ છે. ત્યારે પ્રશ્ન એ ઊઠે છે કે એક દિવસ ઉપવાસ કર્યો તેથી
આહાર ન લીધો તેનું શું ફળ?
બીજો મિત્ર:– આહાર તો પર વસ્તુ છે. પર વસ્તુના સંયોગ કે વિયોગથી ધર્મ કે અધર્મ–લાભ કે નુકસાન કંઈ
થતું નથી. પોતાના પરિણામથી જ લાભ નુકસાન થાય છે.
પહેલો મિત્ર:– ભગવાને શ્રાવકને ચાર આવશ્યક ક્રિયા ‘દાન–શિયલ તપ અને ભાવ’ કહી છે, તો પછી તેનું કેમ?
બીજો મિત્ર:– ભગવાને શ્રાવક કોને કહ્યો છે, એ તમે જાણો છો?
પહેલો મિત્ર:– મેં તે સંબંધે કાંઈ નિર્ણય કર્યો નથી. પણ બીજાઓ પાસેથી સાંભળ્યું છે કે આપણે જૈન કુટુંબમાં
જન્મ્યા છીએ, ભગવાન મહાવીરને માનીએ છીએ જૈન સંઘમાં છઈએ અને ભગવાને કહ્યું તે
સત્ય એમ માનીએ છીએ તેથી શ્રાવક તો છઈએ.
બીજો મિત્ર:– જે તમે સાંભળ્યું છે. એવું મેં પણ નાનપણમાં ઉપદેશકો પાસેથી સાંભળ્યું હતું, પણ તે માન્યતા
ભૂલ ભરેલી છે એમ સુક્ષ્મ આત્મજ્ઞાની ઉપદેશકનો ઉપદેશ સાંભળતા મને જણાયું. લોકો તમે
કહો છો તેને શ્રાવક કહે છે એ ખરૂં, પણ વીતરાગ તો કહે છે કે, પોતાના આત્માના યથાર્થ
સ્વરૂપની સમજણ થઈ હોય અને તેવી સમજણ પૂર્વક પરાવલંબનનો રાગ ગૃહસ્થ અવસ્થામાં
યથાશક્તિ અંશે છોડે તે શ્રાવક કહેવાય. બીજાને નામ શ્રાવક કહેવામાં વાંધો નથી.
પહેલો મિત્ર:– પણ જૈન કુટુંબમાં જન્મ્યા તેનું શું?