ચૈત્ર : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૭૫ :
(શરીર–રાગ દ્વેષ–પુણ્ય, પાપથી પર) છું મારો લોક નિત્ય મારી સાથે જ છે. તેને આ લોકમાં કે પરલોકમાં ત્રાસ
આપનારી કોઈ વસ્તુ નથી, એમ જે સમજી દ્રઢ થાય તેને ત્રાસ થાય નહિ.
પહેલો મિત્ર–દોષ રહિત તે સાચું જ્ઞાન કહેવાય એમ કહો છો તેથી પ્રશ્ન ઉઠે છે કે જ્ઞાનમાં દોષ કેટલા?
બીજો મિત્ર– (૧) સંદેહ (૨) ઊંધાઈ અને (૩) અનિર્ણય એ ત્રણ જ્ઞાનના દોષો છે. જે જીવ એ
દોષોને ટાળે તેને જ સાચું જ્ઞાન થાય.
પહેલો મિત્ર–કેટલાકો કહે છે કે તમે તો જ્યાં હોય ત્યાં ‘સાચું જ્ઞાન–સાચું જ્ઞાન કરવું’ એમ જ કહ્યા કરો
છો?
બીજો મિત્ર– સાચા જ્ઞાન પ્રત્યે જેને અરુચિ હોય તેને એવા જ ભાવ આવે; સમજવાની રીત તો એવી છે
કે, સમજવાની બુદ્ધિથી પૂર્વે બાંધેલી બધી માન્યતાઓને થોડા વખત માટે એક બાજુ રાખી, જો જીવ સાંભળી
ખરૂં શું તે નક્કી કરે તો જ સાચો ઉપાય સમજાય. પોતે જે માન્યતાઓ બાંધી રાખી છે તે સાચી હોય તો
હાલસુધી ત્રાસ કેમ જતો નથી, શાંતિ કેમ થતી નથી? પરની કલ્પિત સગવડોથી જેને સુખ માનવું હોય તેણે
ખ્યાલમાં રાખવું પડશે કે પરથી કલ્પેલી સગવડો થોડા વખતમાં અદ્રશ્ય થઈ જશે અને કલ્પેલી અગવડતાના
ગંજ આવશે. કલ્પનાના ઘોડાઓ વડે ત્રાસ ટાળી શકાશે નહીં, કેમકે તે ઘોડાઓ પોતે ત્રાસ પેદા કરનારા છે,
પહેલો મિત્ર–જ્ઞાનથી લાભ થાય તેવી માન્યતા સંસારમાં પણ પ્રચલિત છે અને તેઓ તેમ વર્તે છે.
જેમકે:–
(૧) જ્ઞાન પ્રાધાન્ય ન હોય તો માણસો પોતાની પ્રજાને ભણાવે છે શા માટે?
(૨) પેટમાં દુઃખતાં તેના ઉપાય માટે વૈદ્યક જ્ઞાનના શાસ્ત્રી પાસે શા માટે જાય છે? ધારા શાસ્ત્રી પાસે
કેમ જતાં નથી?
(૩) કોઈ વ્યવહારિક કામમાં ઘુંચ (મુશ્કેલી) લાગે તો રસ્તો કાઢવા માટે તે કામના જ્ઞાતા (જાણકાર)
પાસે માણસો જાય છે.
(૪) સારું હાંડલું બનાવવું હોય તો તેના જાણકાર કુંભાર પાસે જાય છે, પણ તે માટે સારા ડોકટર, વૈદ્યકે
સારા ઝવેરી પાસે કોઈ જતું નથી. એ દ્રષ્ટાંતો ઉપરથી સિદ્ધાંત એ નીકળ્યો કે લોકો પણ અગવડો દૂર કરવાનો
ઉપાય સાચા જ્ઞાનને ગણે છે. આમ હોવાં છતાં કોઈ પ્રકારનું દુઃખ તો ઊભું જ રહે છે, તેનું કારણ શું?
બીજો મિત્ર–આત્માના સ્વરૂપનું સાચું જ્ઞાન શું તે લોકો પરીક્ષા કરી નક્કી કરતાં નથી.
પહેલો મિત્ર–કલ્પેલી સગવડો થોડા વખતમાં અદ્રશ્ય થઈ જશે એમ તમે કહો છો તેનું કારણ શું?
બીજો મિત્ર–પરથી સગવડો થાય તે કલ્પના પોતાના જ્ઞાનની વિકૃત [ઊંધી] અવસ્થા છે. અને વિકૃત
અવસ્થાઓનાં પડખાં ફર્યા કરે છે.
પહેલો મિત્ર–કેટલાક માણસોને અને રાજાઓને આખી જિંદગી અમુક પ્રકારની સગવડો તો રહે જ છે,
તેનું કેમ?
બીજો મિત્ર–મારું કહેવું તમે બરાબર સમજ્યાં નથી. તેથી [વધારે] સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે.
પરવસ્તુથી તો સગવડ પણ નથી, અગવડ પણ નથી, પરવસ્તુ માત્ર જાણવા લાયક [જ્ઞેય] પદાર્થો છે.
પર વસ્તુની કોઈ અવસ્થા પોતાને સગવડવાળી છે એમ જીવ કલ્પના કરે છે. વળી કોઈ અગવડતાવાળી છે,
એમ જીવ કલ્પના કરે છે. પરવસ્તુનો સંયોગ એક સરખો કોઈ જીવને આખી જિંદગી રહે જ નહિ; કદી
કોઈ કોઈ વસ્તુઓનો રહે તો પણ તે વસ્તુની અવસ્થાઓ તો બદલે જ, તે કારણે પરવસ્તુથી સગવડ અગવડની
કલ્પના કરનારા જીવના કલ્પનાના ઘોડાઓ બદલ્યા વગર રહેજ નહિ.
પહેલો મિત્ર–ત્યારે સુખ દુઃખ તો મનની કલ્પના જ લાગે છે, ખરૂં સુખ તો લાગતું નથી.
બીજો મિત્ર–તમે નથી, સંસારિક સુખ દુઃખ તો પરવસ્તુથી સગવડ અને અગવડની કલ્પના છે, અને તે
કલ્પના કપોળ કલ્પિત હોવાથી માત્ર હવાઈ કિલ્લા જ છે. વધારે સ્પષ્ટ રીતે કહીએ તો તે ‘શેખચલ્લી’ ના
હવાઈ કિલ્લા જેવા છે. પોતાના સાચા જ્ઞાનની દ્રઢતાનું ફળ તે શાંતિરૂપ સાચું સુખ છે, તે નિશ્ચળ છે.
પહેલો મિત્ર–તમે આ લોક અને પરલોકનો ભય કેમ મટે તે સમજાવ્યું. બીજાં ભયો સંબંધીની ચર્ચા
આપણે હવે પછી મળીશું ત્યારે રાખીશું?
બીજો મિત્ર–બહુ સારું.