: ૭૦ : આત્મધર્મ ચૈત્ર : ૨૦૦૦
તત્ત્વના નિર્ણય વગર સમ્યક્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન થઈ શકે નહીં.
સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન વગર સમ્યક્ચારિત્ર થઈ શકે નહીં; અને સમ્યક્ચારિત્ર વગર મોક્ષ થઈ શકે નહીં,
માટે પહેલાંં તો ભગવાનના આગમ દ્વારા સ્વરૂપનો નિર્ણય કરવો પડશે. આમાં આગમ તો નિમિત્ત છે–નિર્ણય
પોતાને કરવો પડશે. ભગવાનના આગમ દ્વારા પોતાના આત્માથી જાણીને આત્મ સ્વભાવભૂત એક જ્ઞાનનું જ
અવલંબન કરવું.
‘અખંડ ચૈતન્યમૂર્તિ જ્ઞાયક સ્વભાવ એ જ હું છું, જ્ઞાન સિવાય મારો સ્વભાવ નથી, પરિપૂર્ણ જ્ઞાન સ્વરૂપ
ચૈતન્ય જ્યોત છું’ એવા જ્ઞાનનું એકનું જ અવલંબન કરવું એ સિવાય બીજું પરનું અવલંબન કરવું તેમ કીધું
નહિ તે જ અનેકાન્ત છે.
ઉપરમાં ‘એકનું જ’ અવલંબન કરવું એમ ભાર દઈને કહ્યું છે, એટલે જ્ઞાનની જે મતિશ્રુત આદિ પાંચ
અવસ્થાના ભેદ તેનું લક્ષ તે ભેદ દ્રષ્ટિ છે–તેનું અવલંબન નહીં–પણ એકલો જ્ઞાનમૂર્તિ છું તેનું જ એકનું જ
અવલંબન કરવું તે જ્ઞાન સિવાય કદિ ધર્મ કે સમ્યક્દર્શન પણ થાય નહીં. અવલંબન એક જ્ઞાનનું જ છે.
અહીં કોઈ કહે કે વાડ વગર વેલો ચડે? અર્થાત્ પરાશ્રય વગર આગળ વધાય? તો એમ કહેનારની
(પરાશ્રયે ધર્મ માનનારની) દ્રષ્ટિ ઊંધી છે; જે વેલા ચડે છે તે લીલા ચડે છે કે સુકાયેલા? વાડ હોવા છતાં પણ
સુકાયેલો વેલો ચડી શકતો નથી માટે જે વેલો ચડે છે તે પોતાની જ શક્તિથી ચડે છે. અને જ્યાં વેલાને વધવાનું
હોય ત્યાં વાડ હોય જ! આ પ્રમાણે પરાશ્રયની દ્રષ્ટિ ફેરવી નાંખ!
જગતે ઓશિયાળું જીવન માન્યું છે એટલે ધર્મ પણ પરાશ્રયે માને છે, પણ આત્માનો સ્વતંત્ર સ્વભાવ
એજ ધર્મ છે. આ બધી વાત ગરીબ કે તવંગર કહેવાતા બધાને એક સરખી લાગુ પડે છે. આત્મા ગરીબ કે
તવંગર નથી. પૂર્વ કર્મના નિમિત્તે મળેલા સંયોગના ઢગલાના કારણે તેને “પૈસાવાળો” એવું નામ અપાય છે,
પણ બોલવા પ્રમાણે માને [આત્માને પૈસાવાળો માને] તો તે મિથ્યા દ્રષ્ટિ છે. (લોકો પણ બોલણી પ્રમાણે અર્થ
કરતા નથી. ઘીનો ઘડો એમ બોલાય પણ તે શબ્દો પ્રમાણે અર્થ થાય નહીં.) જ્યાં વિકારી અવસ્થા પણ
આત્માની નથી તો પૈસાદિ જડ તો આત્માના ક્યાંથી હોય? આત્મા પૈસાવાળો નથી તેમ ગરીબ પણ નથી.
વસ્તુમાં ક્યાં ઊણપ છે? સંયોગની ઊણપના કારણે લોકો “ગરીબ” પણાનો આરોપ આપે છે, પણ વસ્તુમાં
ગરીબાઈ નથી.
પ્રભુ, તારી પ્રભુતા! એક સમયમાં જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણોથી પરિપુર્ણ છો! એક ક્ષણ પુરતો વર્તમાન
અવસ્થાનો વિકાર તે પણ તારૂં સ્વરૂપ નથી. વર્તમાનમાં જ પરિપુર્ણ સ્વરૂપ છે. ઉપયોગ એક સમયમાં એક જ
હોય; અવસ્થા ઉપર લક્ષ ન આપતાં, જ્ઞાનીનું લક્ષ એક સમયમાં પરિપુર્ણ સ્વભાવ ઉપર છે જો વસ્તુ અને
વસ્તુના ગુણ વર્તમાન એક સમયમાં પૂરા ન હોય તો બીજે સમયે આવશે ક્યાંથી? એક સમયમાં પરિપૂર્ણ
જ્ઞાનગુણ તેમાં ‘વિકાર કે ભેદ’ (મતિ–શ્રુત વગેરે પર્યાય) ન લેતાં પૂર્ણ જ્ઞાનનું જ અવલંબન કરવું તેજ મોક્ષનો
ઉપાય છે.
વિકાર અને ભેદ એવા બે શબ્દો ઉપર વાપર્યા છે;
વિકાર:–જે ઊણી અધૂરી પર્યાય તેનું અવલંબન નહીં.
ભેદ:– મતિ શ્રુત કે કેવળ એ આદિ જે પાંચ ભેદ તેનું લક્ષ નહીં; વિકાર કે ભેદ રહિત એકલા જ્ઞાનના
અવલંબનથી જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ છે.
અહો! શ્રી સમયસાર! અને તેમાં અમૃતચંદ્રાચાર્યની ટીકા! એક એક શબ્દે આનંદ–રસના [જ્ઞાનના] ઘન
ભર્યા છે. હું માત્ર જ્ઞાન જ કરૂં, જાણું; જાણવા સિવાય કાંઈપણ કરવા હું સમર્થ નથી, એવા ભાવમાં ભ્રાંતિનો
નાશ થાય છે. જ્ઞાન સિવાય કોઈ પર મને મદદ કરી દીએ કે વળાવીઓ થાય એવી પરાશ્રિત બુદ્ધિ તે એક
સમયમાં ત્રણેકાળના જુઠાણાનું સત્ત્વ અર્થાત્ તીવ્ર મિથ્યાત્વ છે; તે ભ્રાંતિ ભાવ– મિથ્યાત્ત્વભાવ માત્ર
સમ્યગ્જ્ઞાનથી જ નાશ પામે છે; તે ભ્રાંતિનો નાશ થતાં આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવની પ્રાપ્તિનો લાભ થાય છે એટલે
કે જ્ઞાન થયા પહેલાંં જે શુદ્ધતાનો લાભ પર્યાયમાં ન હતો તે જ્ઞાન થયા પછી પર્યાયમાં આત્માના સ્વભાવની
શુદ્ધદશાનો લાભ થયો. પર્યાયનો લાભ તે આત્માનો લાભ એવો આરોપ કરીને અહીં કહ્યું છે. પ્રથમ આત્માને
વિકારી અને પરા–