: વૈશાખ : ૨૦૦૦ આત્મધર્મ : ૯૧ :
અનકન્ત સ્વરૂપ
કેટલાકો કહે છે કે ભગવાનને કેવળ જ્ઞાન થયું ત્યારે જગતમાં જે ધર્મની માન્યતાઓ ચાલતી હતી તેનો
સમન્વય કરવા અનેકાન્તવાદની ભગવાને રચના કરી; પણ ભગવાન તો વીતરાગ છે, તેને રચના કરવાનું હોય જ શું?
ભગવાને કેવળજ્ઞાનમાં દરેક વસ્તુનું સ્વરૂપ અનેકાંત (અનેક ધર્મમય) છે એમ દીઠું અને તેથી અનેકાન્ત
સ્વરૂપ દિવ્યધ્વનિમાં આવ્યું.
અનેકાન્તનો અર્થ જેમ જેને ફાવે તેમ કરે છે, તેથી જે ખરું સ્વરૂપ છે તે અહીં આપવામાં આવે છે:–
ભગવાન અમૃતચંદ્ર આચાર્ય અનેકાન્તનું સ્વરૂપ ઘણી સુંદર રીતે નીચેના શબ્દોમાં કહે છે:–
“એક વસ્તુમાં વસ્તુપણાની નીપજાવનારી પરસ્પર વિરુદ્ધ બે શક્તિઓનું પ્રકાશવું તે અનેકાન્ત છે.”
અનેકાન્તના બે પ્રકાર છે. (૧) સમ્યક્ અનેકાન્ત (૨) મિથ્યા અનેકાન્ત; ત્યાં એક વસ્તુમાં, પોત
પોતાના પ્રતિપક્ષી સહિત અનેક ધર્મોનું યુક્તિ આગમથી વિરોધ રહિત નિરુપણ કરે તે સમ્યક્ અનેકાન્ત છે;
અને તત્ અતત્ સ્વભાવની શૂન્ય કલ્પના કરે તે મિથ્યા અનેકાન્ત છે. પોતાનું પ્રયોજનભૂત તત્ સ્વરૂપ જે પ્રકારે
છે તે પ્રકારે, અને અતત્ સ્વરૂપ જે પ્રકારે છે તે પ્રકારે તે જાણે નહીં અને ખોટી અનેક કલ્પનાઓ કર્યા કરે તે
મિથ્યા અનેકાન્ત છે.
એકાન્ત પણ બે પ્રકારના છે– (૧) સમ્યક્ એકાન્ત (૨) મિથ્યા એકાન્ત; તેમાં હેતુ વિશેષના સામર્થ્યની
અપેક્ષાએ પ્રમાણથી પરુપણા કરેલા પદાર્થના એક દેશ (ભાગ) ને કહેવો તે સમ્યક્ એકાન્ત છે, અને એક જ
ગુણ છે એમ નિશ્ચય કરી બીજા અન્ય સમસ્ત ગુણોને ન માનવા તે મિથ્યા એકાન્ત છે.
સમ્યક એકાન્ત સંબંધે શ્રી સમયસારજીમાં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે:–
“આત્માનો, કર્મ જેનું નિમિત્ત છે એવા મોહ સાથે સંયુક્તપણારૂપ અવસ્થાથી અનુભવ કરતાં સંયુક્તપણું
ભૂતાર્થ છે–સત્યાર્થ છે, તો પણ પોતે એકાંત બોધ બીજરૂપ સ્વભાવ છે તેની [ચૈતન્ય ભાવની] સમીપ જઈને
અનુભવ કરતાં સયુક્તપણું અભૂતાર્થ છે–અસત્યાર્થ છે.” (ગુજરાતી સમયસાર પાનું ૩૩)
વૈશાખ માસમાં પાળવાની તીથીઓ
સુદ ૨ સોમ તા. ૨૪ એપ્રીલ વદ ૨ બુધ તા. ૧૦ મે
,, ૫ ગુરુ ,, ૨૭ ,, ,, ૫ શનિ ,, ૧૩ ,,
,, ૮ રવિ ,, ૩૦ ,, ,, ૮ સોમ ,, ૧૫ ,,
,, ૧૧ બુધ ,, ૩ મે ,, ૧૧ ગુરુ ,, ૧૮ ,,
,, ૧૪ રવિ ,, ૭ ,, ,, ૧૪ રવિ ,, ૨૧ ,,
,, ૧૫ સોમ ,, ૮ ,, ,, ૦)) સોમ ,, ૨૨ ,,
“સિધ્ધ ભગવાનને એકાંત સુખ છે.” એમ કહેવામાં આવે છે તે સમ્યક એકાન્ત છે, કેમકે તેમાં સમ્યક્
અનેકાન્ત નીચે પ્રમાણે આવે છે:–
‘સિધ્ધ ભગવાનને એકાન્ત સુખ છે એટલે કે ભગવાનને સુખ અસ્તિરૂપે છે, સંસારી સુખ–દુઃખ નથી
એટલે કે નાસ્તિરૂપે છે; એ રીતે અસ્તિ–નાસ્તિ, પરસ્પર વિરુદ્ધ બે શક્તિઓનું પ્રકાશવું સિધ્ધ ભગવાનને ખરું
સુખપણું નિપજાવે છે.’
શ્રી પ્રવચનસારમાં ‘એકાંત દ્રષ્ટિ’ અને ‘અનેકાંત દ્રષ્ટિ’ ના નીચે પ્રમાણે અર્થ કર્યા છે:–
એકાંત દ્રષ્ટિનું સ્વરૂપ અને તેનો વ્યવહાર
જે જીવ સર્વ અવિદ્યાનું મૂળકારણ જીવ–પુદ્ગલ સ્વરૂપ અસમાન જાતિવાળા દ્રવ્યની પર્યાયને પોતાની
માને છે અને આત્મ સ્વભાવની ભાવનામાં નપુંસક સમાન અશક્તિ (નિર્બળપણું) ધારણ કરે છે તે ખરેખર
નિરર્ગલ એકાન્ત દ્રષ્ટિ જ છે.
હું મનુષ્ય છું. આ મારું શરીર છે, એ પ્રકારના જુદાજુદા પ્રકારના અહંકાર અને મમકારથી વિપરીત,
જ્ઞાની થઈ અવિચલિત આત્મ વ્યવહારને ધારણ કરવાને બદલે સમસ્ત નિંદ્ય ક્રિયા સમૂહને અંગીકાર કરવાથી
પુત્ર, સ્ત્રી, મિત્રાદિ મનુષ્ય વ્યવહારનો આશ્રય કરી રાગદ્વેષી થાય છે અને પરદ્રવ્ય–કર્મોની સંગતે પરસમય
(વિકારભાવ) માં રત થાય છે.
અનેકાંત દ્રષ્ટિ અને તેનો વ્યવહાર
જે જીવ પોતાના દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયોની અભિન્નતાથી સ્થિર છે, સમસ્ત વિદ્યાઓના મૂળભૂત ભગવાન
આત્માના સ્વભાવને પ્રાપ્ત