: ૯૨ : આત્મધર્મ : વૈશાખ : ૨૦૦૦
થયા છે, આત્મ સ્વભાવની ભાવનાથી પર્યાય (શરીર– વર્તમાન અવસ્થા) માં રત નથી અને આત્મ સ્વભાવમાં
જ સ્થિરતા વધારે છે, જે જીવ સ્વાભાવિક અનેકાન્ત દ્રષ્ટિથી, એકાંતદ્રષ્ટિરૂપ પરિગ્રહને દૂર કરવાવાળા છે,
મનુષ્યાદિ ગતિઓમાં શરીર સંબંધી અહંકાર–મમકાર ભાવોથી રહિત છે, જેમ અનેક ગૃહોમાં સંચાર કરવાવાળો
રત્નનો દીવો એક જ છે તેવી રીતે એકરૂપ આત્માને પ્રાપ્ત થયેલ છે, અચલિત ચૈતન્ય વિલાસરૂપ આત્મવ્યવહારને
કરે છે, તે અનેકાંતદ્રષ્ટિ છે. અયોગ્ય ક્રિયાનું મૂળકારણ–મનુષ્ય વ્યવહાર તેને તે અંગીકાર કરતો નથી.
અનેકાન્ત દ્રષ્ટિ અને એકાન્ત દ્રષ્ટિ અને તેમના નિશ્ચયના વ્યવહારના ઉપર કહ્યા તેમાંથી નીકળતા
સિદ્ધાંતો:–
અનેકાન્ત દ્રષ્ટિ સંબંધી ૧
૧– સંસારનું મૂળ અવિદ્યા (મિથ્યાદર્શન) છે અને તેનું ફળ શરીરની પ્રાપ્તિ છે.
૨–મનુષ્ય શરીરને પોતાનું માને, હું મનુષ્ય છું તેમ માને શરીર તે હું છું અને શરીર મારું એમ માને
એટલે કે શરીરનું કાંઈ કાર્ય કરી શકે એમ માને, તે આત્મા અને અનંત રજકણોને એકરૂપ માનતો હોવાથી
[અનંતના મેલાપને એક માનતો હોવાથી એકાન્ત દ્રષ્ટિ છે, તે નિશ્ચય કુનય છે.
૩–એકાન્ત દ્રષ્ટિનો વ્યવહાર હું મનુષ્ય છું એવો ભાવ કરવો તે મિથ્યા દ્રષ્ટિનો વ્યવહાર છે–તે વ્યવહાર
કુનય છે.
૪–ઉપર કહી તે એકાન્ત દ્રષ્ટિને ભગવાન પરિગ્રહ કહે છે.
અનેકાન્ત દ્રષ્ટિ સંબંધી
શુદ્ધિ
ચૈત્ર અંક પ ની શુદ્ધિ:– પાનું–૧૪ કોલમ બીજું. પેલી લીટી
“જો કે હું મિથ્યાત્વ મુક્ત છું તો પણ...” તેને બદલે “જો કે હું મિથ્યાત્વ યુક્ત (સહિત)
છું તો પણ...” એ પ્રમાણે વાંચવું.
૨
૧–સમસ્ત સાચી વિદ્યાનું મૂળરૂપ ભગવાન આત્માના સ્વભાવને પ્રાપ્ત થવું, આત્મ સ્વભાવની ભાવના
(અભ્યાસ) માં જોડાવું અને આત્મ સ્વભાવમાં સ્થિરતા વધારવી તેનું નામ અનેકાન્ત દ્રષ્ટિ છે.
૨–જીવનો સ્વભાવ અનેકાન્ત દ્રષ્ટિ છે. હું અને શરીર જુદા છે, શરીરનું હું કાંઈ કરી શકું નહીં; શરીરનું હું
કાંઈ કરી શકું એમ માનવું તે એકાન્ત દ્રષ્ટિરૂપ પરિગ્રહ છે, તે માન્યતાને હું દૂર કરનારો છું એમ માનતો હોવાથી
તે અનેકાન્ત દ્રષ્ટિ છે; તે જીવને અને રાગદ્વેષ તથા પરવસ્તુને અનેક (જુદી) ગણે છે, તેથી તે અનેકાંતદ્રષ્ટિ છે.
૩–તે પોતાના એકરૂપ (ધુ્રવ સ્વભાવરૂપ) આત્માનો આશ્રય કરે છે, તે તેનો નિશ્ચયનય છે.
૪–અચલિત ચૈતન્ય વિલાસરૂપ આત્મવ્યવહારને તે અંગીકાર કરે છે તે તેનો વ્યવહાર નય છે.
જ્ઞેયનાં જાુદા જાુદા પડખાનું જ્ઞાન (નય)
દરેક વસ્તુમાં ત્રિકાળ ટકી રહેવાપણાની સાથે સમયે સમયે સમર્થ અવસ્થાંતર થવાનો સ્વભાવ છે. વળી
એક વસ્તુ પોતાથી હોવારૂપ છે. પરથી નહીં હોવારૂપ છે; તેમજ દરેક વસ્તુમાં અનંત ગુણો અને તે ગુણોની સમયે
સમયે એકેક અવસ્થા હોવાથી સમયે સમયે બધા ગુણોની (અવસ્થા) સાથે લેતાં અનંત અવસ્થા થાય છે. એ
રીતે જાણવા યોગ્ય પદાર્થોમાં ઘણા વિભાગો (પડખાં) પડે છે. એક વિભાગ (પડખાં) નો વિચાર અપૂર્ણ જીવ
જ્યારે કરે છે ત્યારે તે બીજા વિભાગો હોવાં છતાં તેનો વિચાર એકી સાથે કરી શક્તો નહીં હોવાથી જે પડખું
જ્ઞાનમાં લીધું તેણે તે વિભાગનું જ્ઞાન કર્યું કહેવાય, તે જ્ઞાન અંશિક [એક ભાગનું] છે. હવે જો તે વખતે બીજા
પણ પડખાં છે એમ તેને જ્ઞાનમાં ગૌણપણે હોય તો જે વિભાગને જ્ઞાનમાં પ્રધાન કર્યો તે આખા જ્ઞાનનો અંશ
હોવાથી તેને ‘નય’ કહેવાય છે.
સપ્ત ભંગીનું સ્વરૂપ
દરેક વસ્તુને સમજવા માટે તેનું સાત પ્રકારે જ્ઞાન થઈ શકે છે, તેથી તેને ‘સપ્ત ભંગી’ કહેવામાં આવે છે.
તેના બે પેટા ભેદ. પ્રમાણ સપ્તભંગી અને નયસપ્તભંગી એવા ભગવાને જણાવ્યા છે. તેમાં પ્રથમના બે ભંગ
‘અસ્તિ–નાસ્તિ’ છે, તે મુમુક્ષુએ