: ૧૨૦ : આત્મધર્મ ૨૦૦૦ : જેઠ :
કર્મનો ખોટો વાંક કાઢી ઊંધા પુરુષાર્થમાં ન રોકાતાં
પોતાની સ્વતંત્રતાનું ભાન કરી લેવું એજ મુક્તિનો ઉપાય છે.
જડ અન ચતન
સંગ્રાહક હરિલાલ
જગતમાં સર્વજ્ઞ ભગવાને છ દ્રવ્યો જોયાં છે, તે છએ દ્રવ્યો પોતપોતાથી સ્વતંત્ર સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે. તે છ
દ્રવ્યોમાં આત્મા ચેતન અર્થાત્ જ્ઞાન ગુણ સહિત છે, બાકીના પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ એ પાંચે
દ્રવ્યો જડ છે, તેનામાં જ્ઞાનગુણ નથી; આ પાંચમાં પુદ્ગલ સિવાયના ચાર તો અરૂપી અને શુદ્ધ જ છે તેથી તે
ચાર દ્રવ્યો સંબંધી આ જગ્યાએ કાંઈ કહેવાની જરૂર નથી. હવે બાકી રહ્યા જીવ અને પુદ્ગલ. જીવ ચેતન છે,
પુદ્ગલ જડ છે, બન્ને સ્વતંત્ર છે. ‘સ્વતંત્ર દ્રવ્યને બીજા દ્રવ્યનો આશ્રય (મદદ) હોય નહીં.’ એવો ત્રિકાળ
અબાધિત સિદ્ધાંત છે.
ઉપરના સિદ્ધાંતના આધારે, આત્મા જડનું કાંઈ કરી શકે નહીં અને જડ આત્માનું કાંઈ કરી શકે નહીં. જીવ
પોતાની અવસ્થા પોતે સ્વતંત્રપણે કરે છે. અનાદિથી જીવની સંસાર અવસ્થા છે, તે સંસાર અવસ્થા જડ કરાવતું
નથી; કર્મ પણ જડ છે. જડ કર્મ આત્માને સંસારમાં રોકતા નથી. પણ આત્મા પોતે પોતાના ગુણની ઊંધાઈથી
સંસારમાં રોકાયો છે. જેમ આત્માને સંસારમાં રખડાવનાર પર નથી. તેમ મોક્ષ થવામાં પણ પર વસ્તુ આત્માને
મદદગાર નથી.
પ્રશ્ન:– વૃષભનારાચ સંહનન હોય તો જ આત્માને કેવળજ્ઞાન થાય એટલે કે વૃષભનારાચ સંહનન વાળું
શરીર [કે જે જડ છે તે] આત્માને કેવળ થવામાં મદદ કરે છે ને?
ઉત્તર:– ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં આત્માને કોઈ પર દ્રવ્ય મદદ કરી શકે નહીં. કેવળજ્ઞાન વખતે વૃષભનારાચ
સંહનન હોય તેથી કાંઈ વૃષભનારાચ સંહનનથી આત્માને કેવળજ્ઞાન થયું છે, અગર કેવળજ્ઞાન થવામાં તેણે મદદ
કરી એવું નથી. એક દ્રવ્યની અવસ્થા વખતે બીજા દ્રવ્યની હાજરી હોય તેથી કાંઈ તે દ્રવ્યે પહેલા
દ્રવ્યની અવસ્થા કરી નથી, કે અવસ્થા થવામાં મદદ પણ કરી નથી. અવસ્થા થતી વખતે બીજા
દ્રવ્યની તેના કારણે માત્ર હાજરી હતી. તેમ કેવળજ્ઞાન વખતે વૃષભનારાચ સંહનન વાળા શરીરની હાજરી
છે તે જડના કારણે છે; તેની હાજરી છે, માટે તે મદદગાર છે એમ કહી શકાય નહીં.
વળી જો કેવળજ્ઞાન થવામાં આત્માને વૃષભનારાચ સંહનનની મદદની જરૂર પડતી હોય, તો જડ અને
આત્મા બન્ને પરાધીન બને છે; કેમકે જો વૃષભનારાચ સંહનન શરીરને આધારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટતું હોય તો
આત્માને પોતાના કેવળજ્ઞાન માટે જડમાં પુરુષાર્થ કરવો પડે એટલે જડની અવસ્થા આત્મા કરે એવો પ્રસંગ
આવે ત્યાં જડ પરાધીન બને છે, અને આત્માને પોતાના કેવળજ્ઞાન માટે જડની અવસ્થાની રાહ જોવી પડે તો
આત્મા પરાધીન થયો, એટલે કે તેની અવસ્થાનો તે સ્વતંત્ર પણે કર્તા ન રહ્યો; પણ કોઈ દ્રવ્યની અવસ્થા બીજા
દ્રવ્યને આધારે નથી. તેથી આત્માને કેવળજ્ઞાન વખતે વૃષભનારાચ સંહનનની ‘જરૂર’ નથી છતાં કેવળજ્ઞાન
વખતે જડમાં પોતાના સ્વતંત્ર કારણે વૃષભનારાચસંહનન
અવિરત સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ્ઞાની છે.
અવિરત સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પણ અજ્ઞાનમય રાગદ્વેષ મોહ હોતા નથી. મિથ્યાત્વ સહિત રાગાદિક
હોય તેજ અજ્ઞાનના પક્ષમાં ગણાય છે. સમ્યક્ત્વ સહિત રાગાદિક અજ્ઞાનના પક્ષમાં નથી.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને નિરંતર જ્ઞાનમય જ પરિણમન હોય છે. તેને ચારિત્રની નબળાઈથી જે
રાગાદિ થાય છે તેનું સ્વામીપણું તેને નથી. રાગાદિકને રોગ સમાન જાણીને તે પ્રવર્તે છે અને
પોતાની શક્તિ અનુસાર તેમને કાપતો જાય છે. માટે જ્ઞાનીને જે રાગાદિક હોય છે તે વિદ્યામાન
છતાં અવિદ્યમાન જેવાં છે; તેઓ આગામી સામાન્ય સંસારનો બંધ કરતા નથી, માત્ર અલ્પ
સ્થિતિ અનુભાગવાળો બંધ કરે છે. આવા અલ્પ બંધને ગૌણ કરી બંધ ગણવામાં આવતો નથી.