જ્ઞાનાભ્યાસની જરૂરિયાત ભગવતી આરાધનામાંથી
જ્ઞાન પરિણામથી રહિત પુરુષ પોતાના ચિત્ત (સંકલ્પ–વિકલ્પ) નો નિગ્રહ કરવા––સમર્થ થતો નથી,
અર્થાત્ જ્ઞાન મનને જીતવામાં ઉત્તમ સાધન છે; તેના વિના મન અન્ય ઉપાયથી જીતી શકાતું નથી. જેમ મત્ત
હાથીને અકુંશ વશ કરે છે તેમ ઉન્મત્ત થએલ ચિત્તરૂપ હાથીને વશ કરવાને માટે જ્ઞાન અંકુશ સમાન છે. જ્ઞાનથી
જ મન જીતાય છે તેનાં ચાર દ્રષ્ટાંતો.
જ્ઞાનની તરફ પૂર્ણ ઉપયોગ દેવાથી આ હૃદયરૂપી પિશાચ, પુરુષને સ્વાધીન થાય છે. તે હૃદય પિશાચની
માફક અયોગ્ય કાર્ય કરે છે, પરંતુ જ્ઞાનોપયોગથી પુરુષ તે હૃદયને શુભ અથવા શુદ્ધ પરિણામોમાં પ્રવર્તાવી શકે
છે, માટે હે શિષ્ય! જ્ઞાનારાધના કરી તું શુદ્ધ પરિણામોમાં તત્પર થા.
જેમ યોગ્ય વિધિથી સાધન કરેલો મંત્ર–પ્રયોગ કૃષ્ણ સર્પને વશ કરે છે તેમ આ હૃદયરૂપી કૃષ્ય સર્પ પણ
ઉત્તમ પ્રકારથી પ્રયુક્ત જ્ઞાનપરિણામ દ્વારા વશ કરી શકાય છે.
અરણ્યમાં સ્વચ્છંદપણાથી વિહાર કરતો મત્ત હાથી જેમ મજબૂત સાંકળથી બાંધી શકાય છે તેમ આ
મનરૂપી હાથી જ્ઞાન રૂપી સાંકળથી બાંધી શકાય છે.
વાંદરો એક ક્ષણ પણ સ્થિર અર્થાત્ નિર્વિકાર એકસ્થાનમાં રહેતો નથી તેમ મન પણ વિષયો વિના સ્થિર
રહેતું નથી. હંમેશાંં વિષયોમાં વિચરે છે અર્થાત્ હમેશાં શબ્દ, રસ, સ્પર્શ વગેરે વિષયોમાં નિમિત્ત મળતાં તે રાગ–
દ્વેષવાળું થયા જ કરે છે; સતત્ જ્ઞાનનો અભ્યાસ ન હોવાથી તેની રાગ–દ્વેષમાં પરિણતિ થઈ રહી છે, પરંતુ
જ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવાથી મધ્યસ્થ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે.
મનોમર્કટને વશ કરવાનો ઉપાય.જ્ઞાન.
આ મનોમર્કટને જિનાગમના અભ્યાસમાં દિનરાત તત્પર કરવું જોઈએ કે જેથી રાગદ્વેષાદિક વિકારને તે છોડી દે.
મનોમર્કટ વશ કરવાને માટે હમેશાં જ્ઞાનાભ્યાસની આવશ્યકતા છે.
અજ્ઞાની જીવનું આડાપણું અને પુદ્ગલની સરળતા.
પુદ્ગલ પરમાણુઓનો એવો સ્વભાવ છે કે તેઓને જો કોઈ જીવ વિકાર ન કરે તો તેઓ જીવને વળગતા
નથી, પણ જ્યારે કોઈ જીવ આડાઈ કરીને પરમાણુઓને વતાવે (તે તરફલક્ષ કરે) ત્યારે તેઓ આવ્યા વગર
રહેતા નથી; અજ્ઞાની જીવ પોતે રાગદ્વેષ કરે છે છતાં પરમાણુઓનો ખોટો વાંક કાઢે છે કે “ આણે મને રાગદ્વેષ
કરાવ્યાં ” પણ ખરેખર તો તેં રાગદ્વેષ કરીને પુદ્ગલોને બોલાવ્યા છે તું રાગદ્વેષ કરીને પુદ્ગલને બોલાવ અને તે
ન આવે એ કેમ બને?
પુદ્ગલો તો બિચારાં જીવને કાંઈ કરતાં નથી. પણ જીવ પોતે રાગાદિ કરીને રોકાય છે ત્યારે પુદ્ગલ તો
માત્ર હાજર છે...છતાં પોતાના રાગમાં પરનો દોષ કાઢવો તે જીવની આડાઈ જ છે, જ્ઞાનાભ્યાસ વિના તત્ત્વ
સમજાતું નથી.
વિશુદ્ધ પરિણામ યુક્ત જે જીવના હૃદયમાં જ્ઞાનરૂપી દીપક સતત્ પ્રકાશમાન રહે છે તેને જિનેશ્વરના
કહેલા આગમમાં નષ્ટ થવાનો ભય રહેશે નહીં. અર્થાત્ સતત્ જ્ઞાનાભ્યાસ કરવાથી જીવાદિક પદાર્થોનું જૈન
શાસ્ત્રમાં જે નયોના આધારથી અનેક અપેક્ષાઓ લઈ સ્વરૂપ વર્ણન કર્યું છે તેમાં ખૂબ ખુલાસો તેને થશે; પરંતુ
જેને જ્ઞાનાભ્યાસ નથી તેને જિનાગમનું રહસ્ય માલુમ નહીં પડે.
જ્ઞાન ઉત્કૃષ્ટ પ્રકાશ છે.
જ્ઞાનરૂપી જે પ્રકાશ છે તે ઉત્કૃષ્ટ પ્રકાશ છે, તેમાં વિશિષ્ટતા એ છે કે કોઈ દ્વારા તે નષ્ટ કરી શકાતું નથી.
હવા વગેરે પદાર્થ દીપકનો નાશ કરે છે પરંતુ જ્ઞાનદીપકનો નાશ કરવાવાળો જગતમાં કોઈ પણ પદાર્થ નથી.
સૂર્યનો પ્રકાશ ઘણો તીવ્ર છે પરંતુ તે પણ અલ્પ ક્ષેત્રને જ પ્રકાશિત કરે છે, પરંતુ આ જ્ઞાના–પ્રદીપ સમસ્ત
જગતને પ્રકાશિત કરે છે; જ્ઞાન સમાન બીજો પ્રકાશ જગતમાં નથી.
જ્ઞાન વિના ચારિત્ર–તપની ઈચ્છા વ્યર્થ છે.
જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશ અર્થાત્ જ્ઞાનદીપક વગર મોક્ષના ઉપાયભૂત એવા ચારિત્ર અને તપની પ્રાપ્તિ કરવાની જે
ઈચ્છા કરે છે તેને અંધકારમાં વૃક્ષ તૃણાદિકોથી વ્યાપ્ત એવા દુર્ગમ પ્રદેશમાં પ્રવેશ કરવાવાળા અંધમનુષ્ય સમાન
સમજવા જોઈએ; જેમ જીવોથી ભરેલા પ્રદેશોમાં હિંસાદિકને મટાડવી શક્ય નથી તેમ જ્ઞાન વિના મોક્ષની પ્રાપ્તિ
કરી શકાય નહીં.