: ૧૭૨ : પર્યુષણ અંક : ભાદ્રપદ : ૨૦૦૦ :
નિશ્ચયથી શુભ ભાવ પણ ઝેર છે, આત્માના ગુણને રોકનાર છે તેથી
આત્માના ગુણને રોકે તે ભાવને
ભલો માનવો એ મહા પાપ છે.
ઉત્કૃષ્ટ સમાધિ મરણની વિધિની વાત છે. નવે પદાર્થોમાં ઉત્તમ વસ્તુ એવો જે આત્મા તેના નિરાવલંબી
સ્વરૂપમાં ઠરી જતાં દેહ છૂટી જવો તે સમાધિમરણ છે.
અધ્યાત્મિક ભાષાની અપેક્ષાથી એટલે અંતરના કથનથી ‘હું ધ્યાન કરૂં છું, ધ્યાતા છું કે ધ્યેયનું લક્ષ
રાખું.’ એવા કોઈ વિકલ્પથી રહિત થઈને નિર્મળ સ્વભાવનો આશ્રય કરીને, સર્વથા આત્મસન્મુખ થઈને, ઈન્દ્રિય
અને મનથી સંપૂર્ણ અગોચર એવો જે આત્મા તેનું ધ્યાન કરીને, વિભાવ અને વિકલ્પથી ખસીને અંદર ઠર્યો એને
જ ઉત્તમાર્થ પ્રતિક્રમણ જાણવું જોઈએ.
જેટલું ઈન્દ્રિય અને મનનું અવલંબન હોય તેટલો આત્મધર્મ નથી, ઈન્દ્રિય કે મનના અવલંબનથી જે
જણાય તે બધું પર જણાય, તથા જે કાર્ય થાય તે બધો વિકાર છે. ઈન્દ્રિય અને મનના અવલંબનથી જેટલો
છૂટયો તેટલો ધર્મ છે. ઈન્દ્રિય અને મન હોય તે તેના કારણે, પણ આત્માને સમજવા માટે તેનું અવલંબન ત્રણ
કાળ ત્રણ લોકમાં નથી–આ ત્રિકાળી સિદ્ધાંત છે.
દેવ, ગુરુ અને શાસ્ત્ર તે બધાં પર છે. તેના બોધ પર લક્ષ જાય તે બધો રાગ છે. તેમાં ઈન્દ્રિય અને મનનું
અવલંબન આવે છે. આત્માનો બોધ પરના અવલંબન રહિત સ્વાશ્રયે થાય છે. જેટલો સ્વાશ્રય તેટલો જ ધર્મ છે.
નિશ્ચય–ઉત્તમાર્થ પ્રતિક્રમણ. તો પોતાના આત્માને જ આશ્રયે છે. ઈન્દ્રિય અને મન હોય તેની સાથે
સંબંધ નથી. કેવળીને પણ ઈન્દ્રિય અને મન હોય છે–પણ તેનું અવલંબન નથી. ઈન્દ્રિય અને મન તરફના લક્ષે જે
ભાવ થાય તે બધાં ઝેર છે, શુભભાવ પણ ઝેર છે. પરથી જુદા આત્માના સ્વભાવનો જેટલો નિશ્ચય કર્યો તેટલો
ધર્મ છે. જુદાપણાના ભાનથી જ જુદાની શરૂઆત થાય છે, ભેગું માને તો જુદાની શરૂઆત થાય નહીં.
લોકો કહે– ‘મુંઝવણ થાય તેવી વાત છે.’ તો એ વાત જ ખોટી છે, જો સાચી મુંઝવણ થાય તો
સમજણનો માર્ગ લીધા વિના રહે જ નહીં, તેથી ખરેખર તો સાચી મુંઝવણ જ થતી નથી. મુંઝવણ થાય તો સાચા
ઉપાય દ્વારા માર્ગ કાઢ્યા વિના રહે નહીં.
નિમિત્ત તરફનું વલણ તે બધો રાગ છે, સમ્યક્મતિ કે સમ્યક્શ્રુતજ્ઞાન પણ ઈન્દ્રિય કે મનના અવલંબને
નથી. આત્માના જ આશ્રયે છે.
નિશ્ચય ઉત્તમાર્થ પ્રતિક્રમણ આત્માને જ આધારે છે, તે નિશ્ચય ધર્મધ્યાન તથા શુક્લધ્યાનમય છે; તેથી
આત્મા અમૃત કુંભ છે, અમૃતથી ભરેલો સુંદર કળશ છે, ઈન્દ્રિયો તથા મનથી પાર છે, જેટલું ઈન્દ્રિય અને મનના
અવલંબને પર તરફ લક્ષ જાય તે બધું ઝેર છે. આત્માના ભાન પછી પણ પરદ્રવ્યના આશ્રયે જેટલો ભાવ થાય
તે બધો ઝેર છે– આત્માના અમૃતકુંભને રોકનાર છે.
જ્ઞાનીને રાગ વિકલ્પ થાય છતાં ‘રાગ મારું સ્વરૂપ નહીં, મનનું અવલંબન નહીં, વિકલ્પ નહીં, હું તો
સ્વરૂપ–શુદ્ધ પવિત્ર છું.’ એવું જે નિશ્ચયનું ભાન તે અમૃત છે, તથા જે જ્ઞાનીના વ્યવહારૂ પ્રતિક્રમણ તે પણ ઝેર
છે. અંતર સ્વરૂપમાં દ્રષ્ટિ હોવા છતાં જેટલું અવલંબન પરાશ્રયે જાય તે બધો રાગ છે, ઝેર છે.
આત્મા પરથી નિરાળો ‘સહજાનંદ સહજ સ્વરૂપ’ છે, એવા ભાન પછી સ્થિર ન રહી શકે ત્યારે વચ્ચે
વ્યવહારૂ પ્રતિક્રમણ આવે તે બધો ઝેરથી ભરેલો વિષકુંભ છે, અમૃત સ્વરૂપમાંથી ખસીને તે થાય છે. જ્યાં
જ્ઞાનીના વ્યવહાર પ્રતિક્રમણને પણ ઝેર કહ્યું છે, ત્યાં અજ્ઞાનીનાં વ્યવહારાભાસ પ્રતિક્રમણ તો ઝેર હોય જ, એમાં
કહેવાનું શું?