: ૧૭૪ : પર્યુષણ અંક : ભાદ્રપદ : ૨૦૦૦ :
કરવા જેવો માને તેની તો વાત ક્યાં રહી?
શુભાશુભ બધા ભાવો બંધના જ કારણ છે, સમયસારજીમાં કહ્યું છે કે:–
‘यत्र प्रतिक्रमणमेव विषं प्रणीतं तत्राप्रतिक्रमणमेव सुधा कुतः स्यात्।
तत् किं प्रमाद्यति जनः प्रपतन्न धोऽधं किं नोर्ध्वमूर्ध्वमधिरोहति निष्प्रमादः।। १८९।।
અહીં નિશ્ચયનયથી શુભભાવને ઝેર કહ્યાં, તેથી કોઈ અજ્ઞાની ઊંધું સમજીને શુભને છોડીને અશુભમાં
જાય, તો તેવા અજ્ઞાનીને સમજાવવા માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે:– જ્ઞાનીને અંતરમાં સ્વરૂપનું ભાન છે, પણ હજી
સ્થિર રહી શકતો નથી, ત્યારે શુભભાવમાં આવે છે, તે શુભભાવને ઝેર કહ્યાં છે, અને તે શુભભાવ છોડીને
સ્વરૂપમાં સ્થિર થવાનું કહ્યું છે, પણ શુભભાવ છોડીને અશુભમાં જવાનું તો વ્યવહારે પણ કહ્યું નથી. જ્યાં
આત્માના ભાનસહિત શુભભાવરૂપ વ્યવહારૂ પ્રતિક્રમણને પણ ઝેર કહ્યું છે તો જેને વ્યવહાર કે નિશ્ચય બેમાંથી
એકે પ્રતિક્રમણ નથી અને એકલા અશુભમાં જ ઊભો છે તેને અમૃત કોણ કહેશે?
આ આત્માના ઘરની વાત છે. તે અનાદિના અપરિચયને લીધે અઘરી લાગે, પણ અઘરી છે નહીં, જેમ
નટને દોરી ઉપર થાળીમાં ઊંધે માથે અને ઊંચે પગે ચાલવું તે સરળ છે, તેના અનુભવને કારણે તે કામ તેને
જરાય મુશ્કેલી વાળું લાગતું નથી, પણ બીજાને તે કામ અઘરૂં લાગે છે, તેમ આત્માનો ધર્મ પણ સહજ છે; પણ
અનાદિથી તેનો પરિચય નથી તેથી અઘરૂં લાગે છે, પણ પરિચય કરે તો સહજ છે. મુશ્કેલ નથી.
આત્માનો સ્વભાવ ઓળખ્યા પછી તેમાં ઠરી શકતો નથી ત્યારના શુભભાવને ઝેર કહ્યું છે –અહીં
શુભભાવને ઝેર કહ્યું છે. તેથી કાંઈ શુભ છોડીને અશુભ કરવાનું કહ્યું નથી; પણ શુભ અને અશુભ બન્ને ઝેર છે,
આત્માનું સ્વરૂપ જ અમૃત છે તેથી શુભને છોડીને સ્વરૂપમાં ઠરી જવાનું કહ્યું છે.
• તમારી નકલ પાંચને વંચાવો. •
શ્રી સમયસાર કલશ–૧૮૯માં અમૃતચંદ્રાચાર્ય દેવ આશ્ચર્યથી કહે છે કે:–
‘અરે! સ્વરૂપની સ્થિરતા કરાવવા માટે અમે શુભ છોડવાનું કહીએ છીએ, અને એ રીતે અમે આ
પ્રાણીને આગળ આગળ લઈ જવા માંગીએ છીએ; તેને બદલે આ પ્રાણી (અજ્ઞાની જીવ) પ્રમાદી થઈને
નીચે નીચે કેમ પડતા જાય છે?’
‘શુભભાવથી ધર્મ નથી’ એમ કહીને ધર્મના સ્વરૂપની ઓળખાણ આપી છે કે શુભભાવમાં ધર્મની
માન્યતા છોડી દે. ‘શુભભાવમાં છોડી દઈને અશુભ કર’ એમ કહ્યું નથી. નિર્મળ પર્યાય અંતરમાંથી પ્રગટે છે,
બહારના આશ્રયે આવતી નથી. શુભભાવ બધો પરના આશ્રયે થાય છે, તેમાં ધર્મ નથી.
‘શુભથી ધર્મ નહીં થાય માટે અશુભ કરજે’ એમ કહેતાં નથી, છતાં કોઈ ઊંધુંં માનીને અશુભમાં જાય તો
સ્વતંત્ર છે. અનંતકાળે દુર્લભ આ મનુષ્ય દેહમાં નહીં સમજે તો ક્યારે સમજશે? આ સમજ્યાં વગર જન્મ–
મરણનો અંત નહિ આવે! ધર્મ નહીં પામે! શુભભાવ કરે, તો એવા શુભભાવ તો અનંતવાર કરી ચૂક્યો. એવા
ઊંચા શુભભાવ કર્યા કે તેના ફળમાં નવમી ગ્રૈવેયકે અનંતવાર જઈ આવ્યો, એવા ઊંચા શુભભાવ વર્તમાનમાં
ભરતક્ષેત્રે તો કોઈ કરી શકે નહીં, એ બધા શુભભાવ કર્યા છતાં આત્માના ભાન વગર જન્મ મરણ ટળ્યા નહીં;
કેમકે ધર્મનો અને પુણ્યનો બન્નેનો માર્ગ જુદો છે.
આચાર્ય કહે છે કે:– અમે શુભ છોડવાનો ઉપદેશ સ્વરૂપમાં સ્થિરતા કરાવવા આપ્યો છે, તો વ્યવહાર
પ્રતિક્રમણ છોડીને સ્વરૂપમાં સ્થિરતા કેમ કરતા નથી? શુભ કરતાં કરતાં શુદ્ધ થાય એમ ત્રણ કાળ ત્રણ લોકમાં
થતું નથી, પણ શુભનો અભાવ કરતાં શુદ્ધ થાય છે. અશુભની તો અહીં વાત જ નથી.
અહીં તો જન્મ મરણનો અંત લાવવાની અપેક્ષાએ વાત છે, અહીં તો ધર્મ બતાવવો છે. તેમાં શુભ
કે અશુભ બન્ને ઝેર છે.
‘વીતરાગે કહેલો વ્યવહારનો માર્ગ × નવપ્રકારે મેં કદી કર્યો જ નથી.’ આવી ભાવના કરે છે ત્યારે પણ
વિકલ્પ તો વર્તે છે, છતાં દ્રષ્ટિમાં નકાર વર્તે છે.