: ભાદ્રપદ : ૨૦૦૦ : પર્યુષણ અંક : ૧૭૭ :
સંવત્સરી
પ્ર તિ ક્ર મ ણ સં બં ધે ગં ભી ર સં વા દ
જીવ અનાદિથી પોતાનું સ્વરૂપ ભુલ્યો છે માટે તે ભુલથી પાછું ફરવું – પોતાનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજવું એ
પ્રતક્રમણ છ.
રા. મા. દોશી
નાનાભાઈ–મોટાભાઈ, સંવત્સરી નજીક આવે છે, પણ પ્રતિક્રમણ માટે મારો આવવાનો વિચાર થતો
નથી તો આપ મને માફ કરશોને?
મોટાભાઈ–કેમ? તમને શા માટે આ વિચાર આવ્યો તે કહો તો પછી શું કરવું તે આપણે નક્કી કરીશું.
નાનાભાઈ–જુઓ–હું ‘પ્રતિક્રમણ’ શબ્દનો અર્થ પણ જાણતો નથી. તો પછી તેનો ભાવ શું છે એતો
ક્યાંથી જાણું? માટે વિચાર થતો નથી.
મોટાભાઈ––તમે આટલા વરસોથી પ્રતિક્રમણ કરો છો અને તમે સમજતા નથી તો તમે અણસમજણ કેમ
નભાવી લીધી? અણસમજણમાં રહેવું તે તમારા જેવા માણસનું કામ નથી.
નાનાભાઈ–આપની વાત સાચી છે. અણસમજણ રાખવી ન જ જોઈએ, કેટલાક લોકો કહે છે કે– ‘ભલે
આપણે ન સમજીએ તેમાં શું વાંધો? જેટલો વખત આપણે ધર્મના સ્થાનકે રહ્યા તેટલો વખત છકાયજીવની
હિંસા તો અટકી અને વળી આપણે ચોવીશ કલાક આહારપાણી નહીં લેવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી એટલે તપ થયો
અને તેથી નિર્જરારૂપ ધર્મ થયો માટે આપણે સમજવાની જરૂર નથી. મારા જેવા વર્તમાન કાળના યુવકને આ
વાત કેમ ગળે ઉતરે? માટે ખરૂં શું છે તે સમજાવો.
મોટાભાઈ–તમે ખુલાસો માગ્યો તે બહુ સારું કર્યું. ‘અણસમજણ’ થી કદી આત્માને લાભ થાય જ નહીં;
પણ નુકસાન થાય માટે સ્પષ્ટતાથી આ વિષય સમજી શકો તે માટે થોડું કહીશ.
નાનાભાઈ– ‘પ્રતિક્રમણ’ નો અર્થ આપ પહેલાંં કહો.
મોટાભાઈ–પ્રતિક્રમણ=પ્રતિ+ક્રમણ=પ્રતિક્રમણનો અર્થ પાછું ફરવું એવો થાય છે. જીવ અનાદિથી પોતાનું
સ્વરૂપ ભૂલ્યો છે માટે તે ભૂલથી પાછું ફરવું–પોતાનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજવું એ પ્રતિક્રમણ છે.
નાનાભાઈ–ત્યારે તો એમ થયું કે:– (૧) જીવ શું છે, તેનું સ્વરૂપ શું છે તે પોતે પ્રથમ જાણવું જોઈએ
(૨) જીવ અનાદિથી શું ભુલ કરી રહ્યો છે તે જાણવું જોઈએ–કેમકે ભુલ જાણ્યા સિવાય ભુલથી પાછું કેમ ફરી
શકાય? (૩) જીવનું અને પોતામાં થતી ભુલનું સ્વરૂપ જાણી ભુલથી પાછું ફરવું જોઈએ. આમ આત્મામાં થતી
આ ક્રિયાને પ્રતિક્રમણ કહે છે.
મોટાભાઈ––તમે પ્રતિક્રમણનું જે સ્વરૂપ કહ્યું તે બરાબર છે. તેને જ જ્ઞાનીઓ સાચું પ્રતિક્રમણ કરે છે.
નાનાભાઈ–ત્યારે તો એમ થયું કે આજ સુધી સમજ્યા વિના પ્રતિક્રમણો કર્યાં તે તો માત્ર કાળક્ષેપ થયો,
આત્માને કાંઈ લાભ ન થયો–એ ખરૂં?
મોટાભાઈ––હા, છે તો તેમ જ. પ્રતિક્રમણ તો આત્માનો (જીવનો) શુદ્ધભાવ છે તેથી આત્માને જે સમજે
નહીં, તેને સાચી પ્રતિક્રમણની ક્રિયા હોય નહીં.
નાનાભાઈ–કેટલાકો કહે છે કે– ‘છકાય જીવની રક્ષા તો થઈ, એટલો લાભ તો ખરો’ તેનું કેમ?
મોટાભાઈ–તમે છકાય જીવમાં આવ્યા કે ન આવ્યા? જો આવ્યા તો તમારી રક્ષા થઈ ખરી? જો ન
આવ્યા તો છ કાય જીવની રક્ષા ક્યાં થઈ?
નાનાભાઈ–હું તો જીવ શું છે તે યથાર્થપણે સમજતો નથી તેથી ‘છ કાયજીવ’ શું કહેવાય તે હું કહી શકું
નહીં. પણ હું નાનપણમાં કેટલાક બોલો શીખ્યો હતો તેમાં એમ આવતું હતું કે–પાંચ પ્રકારના એકેન્દ્રિય જીવો
અને એક ત્રસ. એમ છ પ્રકારના સંસારી જીવો છે તેને છ કાયના જીવો કહે છે. હું ત્રસ જીવ છું એટલે છકાય
જીવોમાં હું આવી ગયો.