: ૧૮૦ : પર્યુષણ અંક : ભાદ્રપદ : ૨૦૦૦ :
મોટાભાઈ–મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ થયા વિના અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કર્યા વિના કોઈ જીવને સાચા વ્રત ન હોય.
બાલવ્રત–બાલતપ હોય પણ બાલવ્રત કે બાલતપ કાંઈ ધર્મ નથી એ તો અધર્મ છે. એટલે કે મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ
થયા વિના બીજું કોઈ પ્રતિક્રમણ હોઈ શકે જ નહીં. આ કારણે આત્માનું સ્વરૂપ સમજવાની ઘણી જરૂર છે.
નાનાભાઈ––તમે કહ્યું તે બરાબર છે. અમારા જેવા યુવકોએ પોતાનું કાર્યક્ષેત્ર બદલવાની જરૂર છે. સાચી
સમજણ કરી લેવાની જરૂર છે. સમ્યગ્જ્ઞાનની પરબો દરેક ઠેકાણે બેસાડવાનું કામ ખાસ કરીને કરવું જોઈએ.
મોટાભાઈ–યુવક અને વૃદ્ધ એ શરીરાશ્રિત અવસ્થાઓ છે. જીવથી શરીર પરવસ્તુ છે માટે તે પરવસ્તુ
તરફનું લક્ષ છોડી દરેક જીવે પોતાનું સ્વરૂપ સમજવા પ્રયાસ–સત્ય પુરુષાર્થ કરવો જોઈએ અને પોતાના સ્વરૂપમાં
સ્થિર રહેવું જોઈએ. સ્થિર ન રહી શકે ત્યારે પોતામાં અશુભ ભાવ ન થાય તે માટે જ્ઞાનની રુચિ વધારવા
પ્રયાસ કરવો જોઈએ. તેવા ભાવ જગતના જીવો પ્રાપ્ત કરી શકે તે માટે સમ્યગ્જ્ઞાનની પરબો સ્થળે સ્થળે મંડાય,
પોષાય અને વૃદ્ધિ પામે તેવી ભાવના ભાવવી જોઈએ.
નાનાભાઈ–યુવક અને વૃદ્ધ એ શરીરાશ્રિત અવસ્થા છે એ વાત બરાબર છે. બધા જીવ અનાદિના છે
તેથી કોઈ નાનું મોટું નથી. માટે સર્વ જીવે પોતાનું સ્વરૂપ સમજી પોતાનું અજ્ઞાન ટાળવા મથવું જોઈએ,
મિથ્યાદર્શન ટાળવું જોઈએ. એ પ્રમાણે જે કરે તેને જ સાચું પ્રતિક્રમણ હોઈ શકે એ વાત બરાબર છે. આહારના
ત્યાગની અમુક વખત માટે પ્રતિજ્ઞા લેવી તે સમ્યક તપ નથી કેમકે જેને પોતાના સ્વરૂપની ખબર નથી તેને તો
બાળતપ હોય છે, એમ ભગવાને ડાંડી પીટીને કહ્યું છે માટે મારે મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ પ્રથમ જ કરવું જોઈએ. એ
હું સમજ્યો. મારા મિત્રોને પણ સાચું પ્રતિક્રમણ કરવા માટે સમજાવવા પ્રયત્નો કરીશ.
મોટાભાઈ–સારું! આ વખતે તમે અને બધાઓ પ્રતિક્રમણનું સાચું સ્વરૂપ સમજો અને ભગવાનના
સાચા અનુયાયી થાઓ, નામના અનુયાયી મટી જાઓ; એવી મારી પણ ભાવના છે.
દરેક પદાર્થની અવસ્થા થાય છે તે આત્માના જ્ઞાનની પર્યાયથી જુદી જ છે, તે વાત ચાલે છે.
રસ:– રસ તે જડની અવસ્થા છે. રસ જીભને અડે છે માટે રસનું જ્ઞાન થાય છે એવું નથી; પણ તે ટાણે
આત્માના જ્ઞાનની તે જાતની અવસ્થા છે. રસ તો જડ છે તે કાંઈ જાણતું નથી. અને જ્ઞાન બધું જાણે છે માટે
જ્ઞાનને અને રસને જુદાપણું છે એમ શ્રી જિનદેવે કહ્યું છે.
જ્ઞાનમાં જેવી જાણવાની અવસ્થા થઈ, તેવા જ રસની સામગ્રી તે વખતે જીભને અડે, પણ આત્માનું જ્ઞાન
તેનાથી થયું નથી. આત્માનું જ્ઞાન આત્માથી થયું છે. જ્ઞાનની તે ટાણાંની અવસ્થા થઈ છે, જ્ઞાન અને રસ બન્ને
સ્વતંત્ર છે. જીભ અને રસ એ બન્ને જડની અવસ્થા છે, તે વડે જ્ઞાન જાણતું નથી. જ્ઞાનનો જ પોતાથી જાણવાનો
સ્વભાવ છે. જ્ઞાનગુણ પોતાના કારણે પરિણમે ત્યારે સામે તે જ જાતની વસ્તુ હોય, છતાં રસને કારણે જ્ઞાન
નથી કે જ્ઞાનને કારણે રસ નથી.
અહા! કેટલી સ્વતંત્રતા! રસની અવસ્થા જુદી છે, આત્માના જ્ઞાનની અવસ્થા જુદી છે, એમ શ્રી જિનદેવે
જોયું છે. પરને કારણે મારા જ્ઞાનની અવસ્થા નથી, ‘સ્વ’ થી અવસ્થા થઈ છે, એમ જાણીને ‘પર’ થી ઉદાસ રહેવું
(જ્ઞાન જ કરવું) તેમાં સારા નરસાપણું કરવાનું સ્વરૂપ જ્ઞાનનું નથી. આત્મા તો જાણે, કાંઈ કરે નહીં.
સર્વત્ર જ્ઞાનું જ ચમકવું છે.
કોઈ જીવ પરને ભોગવી શકતો તો નથી, પણ કોઈ પરનું વર્ણન પણ કરી શકતો
નથી; માત્ર પોતે પરનું જે જ્ઞાન કર્યું છે તેનું (પોતાના જ્ઞાનનું) વર્ણન કરી શકે છે.
જ્ઞાનગુણ સિવાય એકે ગુણનું વર્ણન થઈ શકતું નથી; સુખ ગુણનું વર્ણન કરી શકાતું
નથી પણ જે જ્ઞાને સુખગુણને નક્કી કર્યો છે તે “સુખગુણના જ્ઞાનનું” વર્ણન કરી શકે છે.
આ રીતે જ્ઞાન ખરેખર પર–પ્રકાશક નથી પણ સ્વ–પર્યાય (જ્ઞાનની અવસ્થા) ને પ્રકાશે
છે. આ રીતે જ્ઞાનનો જ બધે ચમત્કાર છે અને જ્ઞાન એ જ આત્માની વિશિષ્ટતા છે.