સ્વભાવ છે, કર્મને લઈને જ્ઞાન જાણતું નથી, જ્ઞાન તો જ્ઞાનને લઈને થાય છે.
ખીલતું હોય?’ તેને કહે છે કે, સાંભળ! તારા જ્ઞાનની તે ટાણાંની અવસ્થા જ સ્વ–પરને જાણનારી છે, તેથી તે
કર્મને જાણે છે, ત્યાં તારા જ્ઞાનનું સામર્થ્ય છે; તેં તારા જ્ઞાનની અવસ્થા તરફ ન જોતાં કર્મ ઉપર લક્ષ કર્યું અને
તારા જ્ઞાનની અવસ્થાની પ્રતીત ન કરી તે દ્રષ્ટિની જ ભૂલ છે.
જ્ઞાન કર્યું. કર્મ તારા જ્ઞાનને રોકતું નથી, કર્મ તો તારા જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે. જ્ઞેય વસ્તુ જ્ઞાનને રોકે નહીં.
જ્ઞાનાવરણીય કર્મ જડ છે. તે જ્ઞાનને રોકતું નથી, પણ જ્ઞેય છે. જો જ્ઞેયવસ્તુ જ્ઞાનમાં નડે તો કેવળીને લોકાલોક
જ્ઞેય છે તે તેને નડવાં જાઈએ, પણ તેમ બનતું નથી કેમકે જ્ઞાનને–જ્ઞેય વસ્તુ નડતી નથી.
જાણવામાં અસાતા ક્યાં નડી? સાતા સારી અને અસાતા ખરાબ એ વાત પણ સાચી નથી.
કારણે જ્ઞાનની અવસ્થા માને છે, એટલે જ્ઞાન અને જ્ઞેયની એકતા માને છે તે જ અધર્મ છે; અને તે માન્યતા ફરી
કે હું તો જાણનાર જ છું. (તો એ ધર્મનું કારણ છે.) આમાં માન્યતા જ ફેરવવાની છે, બહારમાં કાંઈ કરવાનું
નથી. વારંવાર આ જ શ્રવણ, આ જ મનન અને આ જ શ્રદ્ધાના ઘા પડવા જોઈએ; વારંવાર વસ્તુનું સ્વાધ્યાય
ધ્યાન કરવું જોઈએ, આનું જ શ્રવણ મનન જોઈએ.
અવસ્થા તે જ યાદ આવે એવી હતી. તારી તે અવસ્થાનું જ્ઞાન જ કરને! કર્મ તો જ્ઞેય છે, જડ છે, તે કાંઈ પણ
જાણતાં નથી અને આત્માનું જ્ઞાન તો બધું જાણે છે. ભગવાન જિનદેવ કહે છે કે, કર્મ અને આત્મા તદ્ન જુદાં છે.
જ્ઞાન અને કર્મ જુદાં છે તે જ્ઞાન કરને!
આત્મા છે; તેમાં ભેદ પડે તે ભેદ જે દ્રષ્ટિનો વિષય થતો નથી, પણ અવસ્થાનો વિષય થાય
છે. એટલે દ્રષ્ટિમાં રાગદ્વેષ છે જ નહિ, જ્ઞાનમાં તે જ્ઞેય છે, ચારિત્રની અપેક્ષાએ તે ઝેર છે.
દ્રષ્ટિની અપેક્ષાએ રાગદ્વેષ જે જ્ઞાનીને થાય છે તે નિર્જરા અર્થે છે. જેટલી જેટલી નિર્મળ
પર્યાય જ્ઞાનીને વધે તેટલા તેટલા પ્રમાણમાં નૈમિત્તિક ભાવ અને પર નિમિત્ત છૂટતાં જાય
છે, એવો નિમિત્ત નૈમિત્તિક ભાવનો સંબંધ છે.