: ભાદ્રપદ : ૨૦૦૦ : પર્યુષણ અંક : ૧૮૫ :
સુવર્ણપૂરીના સ્વાધ્યાય મંદિરમાં શ્રી સદ્ગુરુ મુખેથી પ્રગટ થયેલ
• • કવળન અતર પટન રહસ્ય • •
શુદ્ધ કારણ પર્યાય
અથવા ધ્રુવ પર્યાય
(૧) ‘દ્રવ્યનું વર્તમાન તે પર્યાય’ જેમ દ્રવ્ય અનાદિ અનંત છે તેમ દ્રવ્યનું વર્તમાન પણ અનાદિ અનંત
એકરૂપ વર્તે જ છે. કોઈ વસ્તુ ‘વર્તમાન’ વગર હોય નહીં, અને વસ્તુનું વર્તમાન અધુરું હોય નહીં, તેથી જેમ
દ્રવ્ય પુરું છે તેમ વર્તમાન પર્યાય પણ પૂરી છે; દ્રવ્ય ધ્રુવ છે તો દ્રવ્યનું વર્તમાન પણ ધ્રુવ છે, તેમાં ઉત્પાદ વ્યય
નથી, પરિણમન નથી, પરિણમન ન હોવા છતાં પણ તે ‘દ્રવ્યની પર્યાય’ છે, તેને કોઈની અપેક્ષા નથી.
આ સિવાય જે અપેક્ષાવાળી પર્યાય તે પરિણમન (ઉત્પાદ–વ્યય) સહિત છે, સિદ્ધ પર્યાય પણ ઉત્પાદ–
વ્યય સહિત છે, તેમાં પણ કર્મના અભાવની અપેક્ષા આવે છે તેથી તે ‘અપેક્ષિત પર્યાય’ છે, અને પહેલાંં કહેવાઈ
તે દ્રવ્યની પર્યાય તો નિરપેક્ષ છે અને અનાદિ અનંત એકરૂપ છે. સિદ્ધ પર્યાય અનાદિ અનંત નથી. દ્રવ્ય તો
સદાય પૂરી અવસ્થાથી જ ભરેલું છે, અધૂરી કે ઉણી પર્યાય કહેવાય તેમાં પરની અપેક્ષા આવે છે.
આ વાત ખૂબ ગહન છે. અંતરથી ખૂબ ખૂબ મનન જોઈએ, અંતર અનુભવનો વિષય છે.
(૨) જેમ આકાશ, ધર્માસ્તિ આદિ દ્રવ્યોમાં નિત્ય શુદ્ધ અને પરની અપેક્ષા રહિત જેવું શુદ્ધ દ્રવ્ય એવી જ
શુદ્ધ નિરપેક્ષ પર્યાય વર્તે છે, તેમ જીવ દ્રવ્યમાં પણ નિરપેક્ષ અને કાયમી શુદ્ધ એવી પર્યાય વર્તે જ છે તેને
પરિણમન કહેવાય પણ (ઉત્પાદ વ્યયરૂપ) પરિણમન ખરેખર નથી. જેવું ધ્રુવ દ્રવ્ય એવી જ ધ્રુવ પર્યાય છે. જો
ધ્રુવ પર્યાયમાં પરિણમન હોય તો તેનો અનુભવ પ્રગટ હોવો જોઈએ.
વળી ત્રિકાળી શુદ્ધ દ્રવ્ય તે સામાન્ય છે તો સામાન્યનું વિશેષ પણ હોવું જ જોઈએ. ત્રિકાળી દ્રવ્યનું વિશેષ
તે દ્રવ્યનું વર્તમાન છે, દ્રવ્યનું વર્તમાન એ જ ધ્રુવ પર્યાય એ સામાન્ય વિશેષ થઈને આખું દ્રવ્ય છે.
દ્રવ્ય દ્રષ્ટિમાં પર્યાય ગૌણ કરવાની વાત આવે છે તે પર્યાય ઉત્પાદ–વ્યયવાળી, પરની અપેક્ષાવાળી
પર્યાયની વાત છે. ધ્રુવ પર્યાય તો દ્રવ્ય સાથે ત્રિકાળ છે. દ્રવ્યનું વર્તમાન જુદું હોય નહીં, તેથી ધ્રુવ પર્યાય ગૌણ
કરવાની વાત નથી.
(૩) પારિણામિક ભાવ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણે થઈને પૂરો છે. એટલે પર્યાયનું પરિણમન કહેવાય ખરું
પણ તે ધ્રુવરૂપ છે, પ્રગટરૂપ નથી.
દ્રવ્યાર્થિક નયનો વિષય પારિણામિક એકલો છે. નિરપેક્ષ પર્યાય ન હોય તો તે વસ્તુ શેની? જેમ
સામાન્ય છે તેમ તેનું ‘વર્તમાન–વર્તમાન’ તે વિશેષ છે. દ્રવ્યનું વર્તમાન ધ્રુવ છે.
પારિણામિક ભાવ અનિત્ય (પર્યાય) થી પકડાય પણ પારિણામિક પોતે નિત્ય છે. પારિણામિકનો પ્રગટ
અનુભવ ન હોય તે ઉપર લક્ષ ન થાય. સમયસારની ૩૨૦ મી ગાથામાં પારિણામિકને ‘અક્રિય’ કહ્યો છે, એટલે
બંધ મોક્ષ સક્રિય છે તેનાથી રહિત અક્રિય છે.
પારિણામિક તે દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય અને અપેક્ષિત પર્યાય તે પર્યાયાર્થિકનયનો વિષય એ બન્ને થઈને
પ્રમાણ છે.
(૪) વસ્તુ અને વસ્તુના અનંત ગુણો ત્રિકાળ એકરૂપ, અને ગુણના આધારે જે પર્યાય છે તે પણ
ત્રિકાળ એકરૂપ છે. જેવા દ્રવ્ય અને ગુણ ધ્રુવરૂપે છે તેવી જ ધ્રુવરૂપ પર્યાય ન હોય તો દ્રવ્ય
સ્વરૂપ
‘ધર્મ’ એ વસ્તુ બહુ ગુપ્ત રહી છે, તે બાહ્યસંશોધનથી મળવાની નથી. અપૂર્વ
અંતર–સંશોધનથી તે પ્રાપ્ત થાય છે.
સ્વરૂપનો તો કોઈ કાળે ત્યાગ કરવાને મૂર્ખ પણ ઈચ્છે નહીં, અને જ્યાં કેવળ
સ્વરૂપસ્થિતિ છે ત્યાં તો પછી બીજું કંઈ રહ્યું નહીં. –શ્રીમદ્રાજચંદ્ર–