: ૧૮૬ : પર્યુષણ અંક : ભાદ્રપદ : ૨૦૦૦ :
ગુણ પૂરાં અને પર્યાય અધૂરી રહી જાય છે. તેમાં વસ્તુની જ પૂર્ણતા થતી નથી; માટે તે ધ્રુવરૂપ પર્યાય છે ખરી––
હવે–જો તે ધ્રુવરૂપ પર્યાય ઉત્પાદરૂપ (પ્રગટરૂપ) હોય તો તે પર્યાય ત્રિકાળ છે તેથી મોક્ષ પણ ત્રિકાળ હોવો જોઈએ,
અને તેમ થતાં સંસારનો અભાવ થઈ જાય તેથી તે ધ્રુવરૂપ પર્યાય છે; પણ તે ઉત્પાદરૂપ અર્થાત્ પ્રગટરૂપ નથી.
અહા! વસ્તુ! વસ્તુ તો એક સમયમાં અનંત ગુણે પરિપૂર્ણ છે; જ્ઞાન ઉપયોગે પરિપૂર્ણ, દર્શન ઉપયોગે
પરિપૂર્ણ, સ્વરૂપ ચારિત્રે પરિપૂર્ણ, સહજ સ્વભાવિક આનંદે પરિપૂર્ણ જ છે.
વસ્તુ અને ગુણ સામાન્ય છે, તો તેનું વિશેષ પણ હોવું જ જોઈએ. તે વિશેષ ધ્રુવપર્યાય છે વિશેષ તે
સામાન્યમાંથી છે, નિમિત્તની અપેક્ષાથી નથી. નિરપેક્ષ પર્યાય સિદ્ધ ન કરો તો વસ્તુ પરિપૂર્ણ સિદ્ધ થતી નથી,
અને જો અપેક્ષિત પર્યાય ન માનો તો સંસાર મોક્ષ સિદ્ધ થતાં નથી.
(પ) ચૈતન્ય સમુદ્રમાં આનંદની પર્યાય ‘ડુબેલી પ્રગટ જ’ પડી છે. તેથી જ્યારે તે પર્યાયનું લક્ષ કરે ત્યારે
થઈ શકે છે; અર્થાત્ કારણપર્યાય તો ત્રિકાળ પડી જ છે, કાર્ય જ્યારે પ્રગટાવે ત્યારે પ્રગટી શકે છે. (કારણ
પર્યાય, ધ્રુવ પર્યાય, નિરપેક્ષ પર્યાય, દ્રવ્યનું વર્તમાન એ બધા શબ્દો એકાર્થ વાચક છે.)
(૬) વસ્તુ સ્વરૂપપરમાત્મા છે સ્વરૂપ કરવાનું ન હોય. કેવળજ્ઞાન વગેરે પર્યાય તે કાર્ય છે, તે
કારણમાંથી પ્રગટે છે. કેવળ કે મોક્ષ કરવાં તે સ્વરૂપ નથી, સ્વરૂપ તો ત્રિકાળ છે. સમ્યગ્દર્શનનો વિષય કેવળ કે
મોક્ષ નથી પણ સ્વરૂપ છે.
કારણ–કાર્ય તે પણ વ્યવહારનો વિષય છે, સમ્યગ્દર્શનનો વિષય નથી. એકલું સ્વરૂપ એ જ સમ્યગ્દર્શનનો
વિષય છે. ભૂતાર્થદ્રષ્ટિમાં (સમ્યગ્દ્રષ્ટિમાં) એક જ પ્રકાર છે. વસ્તુસ્વરૂપ જ આવું છે.
અનેકાન્ત શું બતાવે છે?
પરમપૂજ્ય સદ્ગુરુદેવ શ્રી કાનજીસ્વામીના તા. ૩ – ૭ – ૪ ના વ્યાખ્યાન ઉપરથી
૧––અનેકાન્ત વસ્તુને પરથી અસંગ બતાવે છે. ‘અસંગપણાની સ્વતંત્ર શ્રદ્ધા તે અસંગપણાની
ખીલવટનો ઉપાય છે, પરથી જુદાપણું તે વસ્તુનો ધર્મ છે.’
૨––અનેકાન્ત વસ્તુને ‘સ્વપણે છે અને પરપણે નથી’ એમ બતાવે છે. ‘પરપણે આત્મા નથી તેથી
પરવસ્તુનું કાંઈપણ કરવા આત્મા સમર્થ નથી; અને પરવસ્તુ ન હોય તેથી આત્મા દુઃખી પણ નથી.’
‘તું છો’ છો તો પરપણે નથી અને પરવસ્તુ અનુકૂળ હોય કે પ્રતિકૂળ હોય તેને ફેરવવા તું સમર્થ નથી.
બસ! આટલું નક્કી કર તો શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને શાંતિ તારી પાસે જ છે.
૩––અનેકાંત વસ્તુને પોતાપણે સત્ બતાવે છે. સત્ને સામગ્રીની જરૂર નથી, સંયોગની જરૂર નથી. પણ
સત્ને સત્ના નિર્ણયની જરૂર છે કે ‘સત્પણે છું–પરપણે નથી.’
૪––અનેકાન્ત વસ્તુને એક–અનેક બતાવે છે. એક કહેતા જ અનેકની અપેક્ષા આવી જાય છે. તું તારામાં
જ એક છો અને તારામાં જ અનેક છો તારા ગુણપર્યાયથી અનેક છો, વસ્તુથી એક છો.
પ––અનેકાન્ત વસ્તુને નિત્ય–અનિત્ય બતાવે છે. પોતે નિત્ય છે અને પોતે જ (પર્યાયે) અનિત્ય છે.
તેમાં જે તરફની રુચિ તે તરફનો પલટો (પરિણામ) થાય. નિત્ય વસ્તુની રુચિ થાય તો નિત્ય ટકનારી એવી
વીતરાગતા થાય અને અનિત્ય એવી પર્યાયની રુચિ થાય તો ક્ષણિક એવા રાગ–દ્વેષ થાય.
૬––અનેકાન્ત એ વસ્તુની સ્વતંત્રતા જાહેર કરે છે. વસ્તુ પરથી નથી, અને સ્વથી છે એમ કહ્યું તેમાં ‘સ્વ
અપેક્ષાએ દરેક વસ્તુ પરિપૂર્ણ જ છે’ એ આવી જાય છે. વસ્તુને પરની જરૂર નથી પોતાથી જ પોતે સ્વાધીન–
પરિપૂર્ણ છે.
૭––અનેકાન્ત એકેક વસ્તુમાં બે વિરુદ્ધ શક્તિઓ બતાવે છે. એક વસ્તુમાં વસ્તુપણાની નિપજાવનારી બે
વિરુદ્ધ શક્તિઓ થઈને જ તત્ત્વની પૂર્ણતા છે. બે વિરુદ્ધ શક્તિનું હોવું તે વસ્તુનો સ્વભાવ છે.