: આસો : ૨૦૦૦ : ૨૦૭ :
પેટના અમૃત ભરી રાખ્યાં છે ને તેનો પ્રવાહ અહીં વહેતો મૂક્યો છે
ભાગ્ય છે કે વીતરાગની વાણી રહી ગઈ!
દિવસે (શ્રી જયધવલા પાન ૧૧૫–૫૨) પરમ પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવે આપેલા વ્યાખ્યાનમાંથી –
અમારા પચ્ચખાણમાં સાધક અને સાધ્ય વચ્ચે (ચારિત્ર અને વીતરાગત વચ્ચે) આંતરો જ ન હોય;”
[પચ્ચખાણ અને પ્રત્યાખ્યાન શબ્દ એકાર્થ વાચક છે.]
અહા! જુઓ તો ખરા આ મુનિદશા! મુનિપણું અને કેવળજ્ઞાન વચ્ચે આંતરો જ નથી એવું મુનિપણાનું
સ્વરૂપ સ્થાપ્યું છે. નિર્ગ્રંથ મુનિપણામાં કાંઈપણ નિર્દોષ આહારની કે પંચમહાવ્રતની વૃત્તિ આવે તે પચ્ચખાણમાં
ભંગરૂપ છે. પહેલાંં જ્યારે અમે મુનિપણું લીધું– સાતમે ગુણસ્થાને નિર્વિકલ્પ દશામાં સ્થિર થયા ત્યારે અમે
ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું તે ચારિત્રમાં સાતમેથી સીધા વીતરાગ થઈ જવાની જ વાત હતી, પાછા છઠ્ઠે આવવાની વાત
જ ન હતી, એવું અમારું ચારિત્ર (પ્રત્યાખ્યાન) હતું, પરંતુ અમારા પુરુષાર્થની નબળાઈને કારણે અમે પાછા છઠ્ઠે
આવ્યા તે અમારા ચારિત્રનો ભંગ થયો છે, તે અમારા નિશ્ચય ચારિત્રના પચ્ચખાણમાં દોષ લાગ્યો છે, તે
દોષનો સમાધિમરણ વખતે ત્યાગ કરે છે તે અપેક્ષાએ તેને પ્રતિક્રમણ કહ્યું છે, એમ આચાર્ય ભગવાન કહે છે.
સામાન્ય પ્રત્યાખ્યાનમાં તો વચ્ચે ભેદ પડે જ નહીં, તેમાં વચ્ચે કાંઈ વૃત્તિ ન આવે, જેવો શુદ્ધ સ્વભાવ છે
એવી જ શુદ્ધ પર્યાય થઈ જાય તે પ્રત્યાખ્યાન છે.
સાતમા ગુણસ્થાન પછી છઠું ગુણસ્થાન આવ્યું તે ચારિત્રનો ભંગ પડ્યો છે, પ્રત્યાખ્યાનમાં દોષ લાગ્યો છે.
નિશ્ચય મહાવ્રતમાં તો સત્ય દયાદિ બધા વિકલ્પનો પણ ત્યાગ છે, પાંચ મહાવ્રત પણ વ્યવહાર છે તેનો પણ ત્યાગ છે.
આત્માનો શુદ્ધ સ્વભાવ તદ્ન નિર્વિકલ્પ છે, તેમાં કાંઈ વૃત્તિ આવે તે બધાનું અમે સાધુ થયા ત્યારે
(નિર્વિકલ્પ થયા ત્યારે) પ્રત્યાખ્યાન કર્યું હતું અને અમે તો વસ્તુમાં જ ઠરી જવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. અમારા
ચારિત્ર અને કેવળજ્ઞાન વચ્ચે ભેદ ન હતો એમ વચ્ચેનો વિકલ્પ તોડી નાંખે છે–નકાર કરે છે કે અમે તો તે જ
ક્ષણે વીતરાગતા આવે તેવું ચારિત્ર લીધું હતું; પણ શું કરીએ? અમારી શક્તિની નિર્બળતાએ નિર્દોષ આહાર
લેવાની વૃત્તિ આવી ગઈ તે પણ અમારા નિશ્ચય મહાવ્રતમાં ભંગ પડ્યો છે.
અહા!!! જુઓ તો ખરા દશા! લોકોના ભાગ્ય તો જુઓ! જાણે સાક્ષાત વીતરાગની વાણી! વાત કાને પડતાં
અંદર ઝણઝણાટ થઈ જાય છે કે જાણે કેવળજ્ઞાન આવ્યું! સંતોએ પોતાના હૃદયકુંડમાં વીતરાગનાં પેટનાં અમૃત ભરી
રાખ્યાં છે અને તેનો પ્રવાહ અહીં વહેતો મૂક્યો છે; અહા! જગતના ભાગ્ય છે કે વીતરાગની વાણી રહી ગઈ!
આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે– અમારું કાર્ય તો એટલું હતું કે વિકલ્પ તોડીને સાતમે ગુણસ્થાને સ્વરૂપની
રમણતામાં જોર પૂર્વક ઠર્યા ત્યાંથી પાછા છઠ્ઠે આવવાની વાત જ ન હતી. સીધી વીતરાગતા જ! છઠ્ઠે આવ્યા તેનો ખેદ છે.
સામાન્ય પ્રત્યાખ્યાનમાં તો ભંગ હોય જ નહીં, પણ વચ્ચે (છઠ્ઠે આવ્યા તેથી) ભંગ પડી ગયો છે એટલે
પ્રતિક્રમણ આવે છે. જો સામાન્ય પચ્ચખાણ એકરૂપ રહ્યું હોત તો મુનિને પ્રતિક્રમણ ન કહેવાત. મરણવખતના
પ્રતિક્રમણથી તો ખરી રીતે સામાન્ય પ્રત્યાખ્યાનમાં પડેલા ભંગની સંધિ કરી છે.
આજે શ્રુતપચંમી! આજે જ્ઞાનની આરાધનાનો દિવસ છે. આજે શું ન સમજાય? આજે તો કેવળજ્ઞાન
થાય. પાછા ફરવાની વાત જ આ ચોપડે નથી. આજે તો ભૂતબલિ અને પુષ્પદંત આચાર્યોએ શ્રુતની પૂજા કરી
હતી, એ શ્રુતપૂજાનો દિવસ છે.
મુનિને સમાધિ વખતે છે તો ખરેખર પ્રત્યાખ્યાન, પણ મુનિદશા વખતે લીધેલા સામાન્ય પ્રત્યાખ્યાનમાંથી
ખસી ગયા હતા તેથી પૂર્વના પ્રત્યાખ્યાનનું જ્ઞાન કરાવવા માટે તેને પ્રતિક્રમણ કહ્યું છે; કેમકે પ્રતિક્રમણ હોય ત્યાં
પહેલાંં પ્રત્યાખ્યાન હોવું જોઈએ, તે પ્રત્યાખ્યાનમાં ભંગ પડ્યો માટે પ્રતિક્રમણ છે–એ રીતે પૂર્વનું પ્રત્યાખ્યાન યાદ
આવે છે. પ્રથમ મુનિદશા વખતે લીધેલા સામાન્ય પચ્ચખાણ અને સમાધિ મરણ વચ્ચે સંધિ કરાવવા અહીં
પ્રતિક્રમણ કહ્યું છે. સમાધિ વખતે ખરેખર તો મુનિએ ચારિત્ર અને કેવળદશા વચ્ચેના અંતરનો નકાર કર્યો છે. આ
ભવે કેવળ નથી પણ આ સમાધિ મરણથી મુનિઓ કેવળ સાથે સંધિ કરે છે–એમ આચાર્યદેવ કહે છે.