: ૧૯૬ : આત્મધર્મ : ૧૨
આત્મ સ્વરૂપનું અજાણપણું એ
જ મહા પાપ છે. શા માટે?
[નવમાં અંકથી ચાલુ] : લેખક : રામજી મા. દોશી
જીવને દુઃખથી છૂટવું હોય તો દુઃખ શાથી થાય છે અને તે કેમ મટે? તેનો સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિથી નિર્ણય કરવો જ
જોઈએ. અનાદિ કાળથી તે ભૂલ ચાલતી આવે છે. પુણ્યનું સ્વરૂપ બરાબર સમજવું જોઈએ કે જેથી ‘પુણ્યથી ધર્મ
થાય’ એવી ભ્રમણા ટળે, અને પુણ્યની મર્યાદા કેટલી છે તે સમજી શકાય. પાપ શું? તેમાં મહાપાપ શું? તેનું
સ્વરૂપ સમજવું જોઈએ. તે સિવાય કદી સાચું સુખ મળે જ નહીં.
પ્રસંગ છઠ્ઠો
પહેલો મિત્ર–હું પરનું ભલું બુરું કરી શકું–સુખ દઈ શકું એ માન્યતા ખોટી છે. તેને પાપ કહો છો તે બરાબર છે.
પણ મહાપાપ શા માટે કહો છો? (એટલું ખરું છે કે જીવ અપૂર્ણ અવસ્થામાં પરને સુખ દુઃખ દેવાનો ભાવ કરી શકે.)
બીજો મિત્ર–તે મહાપાપ છે–તેનું કારણ એ છે કે:– (૧) જીવ બીજાનું કાંઈ કરી શકતો નથી, અને પોતાનું
કરી શકે છે, જો પરનું પણ કરી શકે તો પોતે અને પર એક થઈ જાય; કેમકે જેમ પોતાનું કરી શકે તેમ પરનું કરે
તો, પર તો અનંત વસ્તુઓ છે, એટલે પોતે અને અનંત પરવસ્તુઓ તેની માન્યતામાં એક જ થયા. જેમ તે
પોતાનો સ્વામી છે, તેમ પર અનંતી વસ્તુઓનો સ્વામી થયો. આ માન્યતા અનાદિથી ચાલી આવે છે, અને તેને
જ કારણે પર વસ્તુમાં ઈષ્ટ–અનિષ્ટપણું તે માને છે, એ રીતે બધા દુઃખોનું મૂળ (જડ) હોવાથી તે મહાપાપ છે.
પહેલો મિત્ર–એ તમારી વાત હું સમજ્યો. તેનો સાર હું કહી જાઉં છું. જો તેમાં ફેરફાર હોય તો તમે સૂચવશો.
બીજો મિત્ર–ભલે કહો.
પહેલો મિત્ર–તમે કહ્યું તેનો સાર આ પ્રમાણે છે.
(૧) એક જીવ–પર કોઈનું કાંઈ પણ કરી શકે નહીં. (૨) પોતે પોતામાં–વિકારી કે અવિકારી ભાવ કરી
શકે. (૩) સંપૂર્ણ અવિકારી ભાવ ન પ્રગટે ત્યાં સુધી જીવે અશુભ ભાવ ટાળી, શુભભાવ કરવો–પણ તે શુભભાવને
ધર્મ ન માનવો. (૪) આમ કરવાથી પર વસ્તુ જે અનંત છે તે ઉપરનું મમત્વ અભિપ્રાયમાંથી છુટી જાય છે, અને
તેથી જે દાન, દયા, તપ–પૂજા–સેવા વગેરે કરે છે તે પોતાના અશુભ ભાવ ટાળવા–લોભ કષાય ઓછો કરવા માટે
કરે છે પરના ભલા માટે કરતો નથી; એટલે પર ગમે તેમ વર્તે તો પણ પોતાને રાજી કે નારાજી થતી નથી. (૫)
પોતે પોતામાં સ્થિર રહેવા પ્રયત્ન કરે છે. અને ન રહી શકે, ત્યારે ત્રીજા પેરામાં જણાવેલી માન્યતા સહિત ચોથા
પેરામાં જણાવ્યા પ્રમાણે વર્તે છે. તથા જે રાગ રહે છે, તેમાં પોતાનું સ્વામીત્વ તે માનતો નથી.
બીજો મિત્ર:–બરાબર છે. વિશેષ ચર્ચા હવે પછી કરીશું. (બન્ને જુદા પડે છે)
પ્રસંગ સાતમો
આત્મ સ્વરૂપના જાણક સમ્યગ્દ્રષ્ટિ સાધક જીવના પુણ્યનું સ્વરૂપ. પુણ્યનો ઈજારો તેમનો છે?
પહેલો મિત્ર:– આ બાબતમાં વિચાર કરતા પ્રશ્ન ઉઠે છે કે:– તીર્થંકર નામ કર્મ એવું છે કે–જે જીવને તે કર્મ હોય તે
જરૂર વીતરાગ થાય–માટે જે ભાવે તીર્થંકર પદની પ્રાપ્તિ થાય–તે ભાવ શુભ ભાવ છે તો તેને કેમ ઉપાદેય ન ગણવો?
બીજો મિત્ર:–તમારા પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં તમારી પાસેથી નીચેની બાબતોને જાણી લેવી જોઈએ કે:–
(૧) તે શુભભાવ મિથ્યાદ્રષ્ટિને થાય છે કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને થાય છે? (૨) તે ભાવને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ઉપાદેય–
આદરવાલાયક એટલે કે આત્માનું સ્વરૂપ માને છે કે વિકાર માને છે?
પહેલો મિત્ર–(૧) તે ભાવ તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ થાય. મિથ્યાદ્રષ્ટિને થાય જ નહીં. (૨) સમ્યગ્દ્રષ્ટિ તે
ભાવને નિજ સ્વરૂપ માનતો નથી–તે ભાવને જે નિજ સ્વરૂપ માને તેને તો તેનો ભાવ થાય જ નહીં.
બીજો મિત્ર–એ બરાબર છે. જે જે તીર્થંકર ભગવાન થાય છે, તેઓ પ્રથમ પોતાના પુરુષાર્થથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ
કરે છે અને જે રાગ તેમને રહ્યો તે ટાળતાં જે રાગ રહી જાય તેમાં તે ભાવનું નિમિત્ત પામીને તીર્થંકર નામ કર્મ બંધાય છે.
પહેલો મિત્ર–ત્યારે તો એમ થયું કે શુભ ભાવનો ઈજારો સમ્યગ્દ્રષ્ટિઓએ જ રાખ્યો છે.
બીજો મિત્ર–તેમનો ઈજારો તો શુદ્ધતા પ્રગટ કરવાનો છે, પણ તેમાં અપૂર્ણતા હોય ત્યારે