: ૧૨ : આત્મધર્મ ૨૦૦૧ : કારતક :
જ્ઞાનથી જ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે જ્ઞાનશૂન્ય ઘણાય જીવો, પુષ્કળ (ઘણાં પ્રકારનાં) કર્મ કરવાથી પણ આ
જ્ઞાન પદને પામતા નથી અને આ પદને નહીં પામતા થકા તેઓ કર્મોથી મુક્ત થતા નથી; માટે કર્મથી મુક્ત થવા
ઈચ્છનારે કેવળ (એક) જ્ઞાનના આલંબનથી, નિયત જ એવું આ એક પદ પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય છે.
ભાવાર્થ:– જ્ઞાનથી જ મોક્ષ થાય છે, કર્મથી નહીં; માટે મોક્ષાર્થીએ જ્ઞાનનું જ ધ્યાન કરવું એમ ઉપદેશ છે.
एदह्मि रदो णिच्चं संतुट्ठी होहि णिच्च मेदह्मि।
एदेण होहि तित्तो होहदि तुह उत्तमं सोक्खं।। २०६।।
આમાં સદા પ્રીતિવંત બન, આમાં સદા સંતુષ્ટ ને આનાથી બન તું તૃપ્ત, તુજને સુખ અહો! ઉત્તમ થશે. ૨૦૬
અન્વયાર્થ:– (હે ભવ્ય પ્રાણી!)
તું આમાં (જ્ઞાનમાં) નિત્ય રત અર્થાત્ પ્રીતિવાળો થા. આમાં નિત્ય સંતુષ્ટ થા અને આનાથી તૃપ્ત થા;
(આમ કરવાથી) તને ઉત્તમ સુખ થશે.
ટીકા:– (હે ભવ્ય!) એટલો જ સત્ય (પરમાર્થ સ્વરૂપ) આત્મા છે જેટલું આ જ્ઞાન છે–એમ નિશ્ચય
કરીને જ્ઞાનમાત્રમાં જ સદાય (–પ્રીતિ, રુચિ) પામ; એટલું જ સત્ય કલ્યાણ છે જેટલું આ જ્ઞાન છે–એમ નિશ્ચય
કરીને આ જ્ઞાન માત્રથી જ સદાય સંતોષ પામ; એટલું જ સત્ય અનુભવનીય (અનુભવ કરવા યોગ્ય) છે જેટલું
આ જ્ઞાન છે–એમ નિશ્ચય કરીને જ્ઞાનમાત્રથી જ સદાય તૃપ્તિ પામ. એમ સદાય આત્મામાં રત, આત્માથી સંતુષ્ટ
અને આત્માથી તૃપ્ત એવા તને વચનથી અગોચર એવું સુખ થશે; અને તે સુખ તે ક્ષણે જ તું જ સ્વયમેવ દેખશે,
બીજાઓને ન પૂછ. (તે સુખ પોતાને જ અનુભવગોચર છે, બીજાને શા માટે પૂછવું પડે?)
ભાવાર્થ:– જ્ઞાનમાત્ર આત્મામાં લીન થવું, તેનાથી જ સંતુષ્ટ થવું અને તેનાથી જ તૃપ્ત થવું––એ
પુણ્યની હદ માત્ર પાપથી બચવા પૂરતી છે, ગમે તેવા ઊંચા પુણ્ય બાંધે
તોપણ પુણ્યથી કદી ધર્મ થતો નથી, પણ બાહ્યમાં જડનો સંયોગ મળે છે.
પુણ્યની હદ ક્યાં સુધીની છે તે જાણવા પ્રથમ પુણ્ય એટલે શું તે જાણવું પડશે. પુણ્ય તે આત્માનો
વિકારી ભાવ છે,
શુદ્ધ ભાવ અથવા ધર્મ
ભાવ
અશુદ્ધ ભાવ શુભ અથવા પુણ્ય
અશુભ અથવા પાપ
ઉપરના કોઠા પરથી જણાશે કે પુણ્ય તે ધર્મ નથી, પણ આત્માનો અશુદ્ધ ભાવ છે, પર લક્ષે થતા
આત્માના શુભ ભાવ તે પુણ્ય છે, અને અશુભભાવ તે પાપ છે; અને તે બન્ને રહિત આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવ
આશ્રિત જે ભાવ તે ધર્મ છે. પુણ્ય–પાપ બાહ્ય શરીરાદિની ક્રિયાથી થતા નથી, પણ આત્માના ભાવથી થાય છે.
ઉપવાસ કર્યો (અન્નનો ત્યાગ કર્યો) તે પુણ્યનું કારણ નથી, પણ તેમાં જેટલી કષાયની મંદતા કરી તેટલું પુણ્ય
છે. બહારમાં અન્નનો ત્યાગ તે ખરેખર આત્માના હાથની વાત નથી. વળી જો બાહ્ય ક્રિયાથી પુણ્ય–પાપ હોય તો
કોઈ ડોકટર ઓપરેશન કરતો હોય તેને પાપ જ