આત્મા કરી શકતો નથી, માત્ર ભાવ કરી શકે છે; આથી નક્કી થયું કે પુણ્ય–પાપ બન્ને આત્માના જ વિકારી
ભાવ છે. હવે પુણ્યની હદ કેટલી? તે વિચારીએ.
સંયોગાધીન વિકાર ભાવ જીવ કરે તો થઈ શકે, અને તેનું ફળ સંસાર મળે. પાપથી છૂટવા માટે પુણ્યનો આશ્રય
લેવો તેની ના નથી, પણ દ્રષ્ટિમાં તેનો આદર ન હોવો જોઈએ. સાચી ઓળખાણ થયા પછી વીતરાગ થયા
પહેલાંં વચ્ચે પુણ્યના શુભભાવ આવ્યા વગર રહે નહીં. વચ્ચે પુણ્ય આવ્યા વગર કોઈ સીધો વીતરાગ થઈ જાય
નહીં, આથી ધર્મમાં પુણ્ય મદદગાર છે એમ નથી કહેવું, પણ જ્યારે તે પુણ્યભાવનો અભાવ કરે ત્યારે જ
વીતરાગ થઈ શકે, એટલે ઊલટો પુણ્ય ભાવ તો વીતરાગતામાં વિઘ્નકર્તા છે.
હિત નથી. ’ એવો દ્રષ્ટિમાં પુણ્યનો તદ્ન અસ્વીકાર થયા વગર કદી ધર્મની શરૂઆત પણ થાય નહીં.
(૧) પુણ્ય તે ધર્મ નથી, ધર્મનું અંગ નથી કે ધર્મમાં મદદ કરનાર પણ નથી.
(૨) જ્યાં સુધી અંતરમાં પુણ્યની ઈચ્છા પડી છે ત્યાં સુધી ધર્મની શરૂઆત થતી નથી, એથી પુણ્યની
સ્વરૂપની બહાર છે; અને તેથી તેના ફળમાં પણ બાહ્યનો જ સંયોગ મળે છે.
ક્યાં ચૈતન્ય ભગવાન આત્માનો સ્વભાવ! અને ક્યાં જડ કર્મનો સ્વભાવ! આત્માના સ્વભાવના
તેને સ્વભાવની પ્રતિત નથી, જ્યાં અંદરના સ્વભાવની પ્રતિત થઈ અને નિમિત્તનો નકાર થયો (અવલંબન
છૂટયું) ત્યાં ભવનો અભાવ જ છે, પણ માત્ર નિમિત્તનું લક્ષ કરે અને ઉપાદાનને ન જાણે તો મુક્તિ થાય નહીં.
અને જો ઉપાદાનનું લક્ષ કરે તો ચૈતન્ય શુદ્ધ સ્વભાવની શ્રદ્ધા તેનું જ જ્ઞાન અને તેમાં સ્થિરતા કરવાથી બંધનો
નાશ અવશ્ય થાય છે. માત્ર બંધને જાણવાથી કે તેનો વિચાર કર્યા કરવાથી બંધન કપાતું નથી.
આત્માના પુરુષાર્થને રોકે નહીં; જે વીર્યે ઊંધુંં થઈને કર્મ બાંધ્યું, તે જ વીર્ય સવળું થાય તો તે કર્મને ક્ષણમાત્રમાં
તોડી નાંખે. કર્મ લાંબા કે તું? કોની સ્થિતિ વધારે? પ્રભુ! બધી શક્તિ તારી પાસે જ ભરી છે, પણ અનાદિથી તેં
પરની વાત માંડી છે; તેથી સ્વાશ્રયની પ્રતીતિ નથી. ઘરે લગ્ન વખતે ‘ભંગીઆ જમી ગયા કે નહીં’ એમ
ભંગીઆને યાદ કરે પણ ‘ભાઈઓ જમી ગયા કે નહીં’ તે યાદ ન કરે એ કેવું? ભાઈઓને ભૂલીને ભંગીઆને
યાદ કરે છે તે મૂર્ખાઈ જ છે, તેમ અનંતગુણનો પિંડ જે બંધુરૂપે સદાય સાથે રહેનાર