: કારતક : ૨૦૦૧ આત્મધર્મ : ૫ :
કેવળજ્ઞાનની પર્યાય પહેલાંં આવે અને સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય પછી આવે, એમ આડી અવળી પર્યાય ન
પ્રગટે પણ સમ્યગ્દર્શન પહેલાંં થાય અને કેવળજ્ઞાન પછી જ થાય એમ ક્રમસર પર્યાય પ્રગટે એવો વસ્તુનો
સ્વભાવ જ છે.
પુરુષાર્થને સ્વીકાર્યા વગર, પુરુષાર્થને ઉપાડ્યા વિના, મોક્ષમાર્ગ તરફની ક્રમબદ્ધ પર્યાય થતી નથી અને
મોક્ષની પણ ક્રમબદ્ધ પર્યાય થતી નથી.
જેના જ્ઞાનમાં પુરુષાર્થનો સ્વીકાર નથી તે પુરુષાર્થને પોતાવડે ઉપાડતો નથી અને તેથી તેને પુરુષાર્થ
વિના સમ્યકદર્શન નહીં થાય અને કેવળજ્ઞાન પણ નહીં થાય. જે પુરુષાર્થને સ્વીકારતો નથી તેને નિર્મળ ક્રમબદ્ધ
પર્યાય નહીં થાય, પણ વિકારી ક્રમબદ્ધ પર્યાય થયા કરશે.
જે અવસ્થા જે વસ્તુમાંથી થાય તે વસ્તુ ઉપર દ્રષ્ટિ મૂકવાથી મુક્તિ થાય છે, પર દ્રવ્ય મારી અવસ્થા કરી
દેશે, એવી દ્રષ્ટિ તૂટી જવાથી, વસ્તુ ઉપર દ્રષ્ટિ મૂકવાથી રાગ થતો નથી વસ્તુની ક્રમબદ્ધ અવસ્થા થાય છે એમ
દ્રષ્ટિ થતાં પોતે જ્ઞાતા દ્રષ્ટા થઈ જાય છે, અને જ્ઞાતા દ્રષ્ટાના જોર વડે અસ્થિરતા છૂટીને સ્થિર થઈ અલ્પ કાળે
મુક્તિ થાય છે. આમાં અનંતો પુરુષાર્થ છે.
પુરુષાર્થ વડે સ્વરૂપ દ્રષ્ટિ કરવાથી અને તે દ્રષ્ટિ વડે સ્વરૂપમાં રમણતા કરવાથી ચૈતન્યમાં શુદ્ધ ક્રમબદ્ધ
પર્યાય થાય છે, તે શુદ્ધ ક્રમબદ્ધ પર્યાય પ્રયત્ન વિના થતી નથી.
અંતર્મુહૂર્તમાં કેવળજ્ઞાન પામે છે તેમાં પણ ચૈતન્યના વીર્યની ઉગ્રતાનું કારણ છે, પરંતુ અંતર્મુહૂર્તમાં પણ
બધી પર્યાય ક્રમસર જ થાય છે. કોઈ પર્યાય આડી અવળી થતી નથી, પહેલાંં થવાની હોય તે પર્યાય પછી થાય,
અને પછી થવાની હોય તે પર્યાય પહેલાંં થાય તેમ બનતું નથી. જેમકે પહેલાંં કેવળજ્ઞાન થાય અને પછી
વીતરાગતા થાય તેમ બનતું નથી, પરંતુ જે પર્યાય જેમ થવાની હોય તેમ જ થાય છે; તેમ બધી પર્યાય એક સાથે
પણ થતી નથી સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય અને કેવળજ્ઞાનની પર્યાય વચ્ચે અંતર્મુહૂર્તનું આંતરૂં તો પડે જ છે, પરંતુ
અંતર્મુહૂર્તમાં કેવળજ્ઞાન થયું તે કોઈએ કરી દીધું નથી; એની મેળે કાળલબ્ધિ પાકી તેથી થયું તેમ નથી. પરંતુ
ચૈતન્યના ઉગ્ર પુરુષાર્થનું તે કાર્ય છે.
ચૈતન્યના એક ક્ષણના પુરુષાર્થની ઉગ્રતામાં પાંચે સમવાય આવી જાય છે. વસ્તુ ઉપર યથાર્થ દ્રષ્ટિ થઈ તે
પુરુષાર્થ વડે થઈ તે પુરુષાર્થ–૧. તે પુરુષાર્થ વડે જે સ્વભાવ હતો તે પર્યાય પ્રગટી તે સ્વભાવ–૨. જે વખતે
પર્યાય પ્રગટી તે સ્વકાળ એટલે કે કાળ–૩. અને પુરુષાર્થ વડે જે પર્યાય થવાની હતી તે થઈ તે નિયત–૪. અને
સ્વભાવ પર્યાય પ્રગટતી વખતે જે કર્મનો અભાવ થયો તે કર્મ–પ. ચાર સમવાય અસ્તિરૂપે પોતામાં આવી જાય
છે અને છેલ્લું કર્મનો અભાવ તે નાસ્તિ પરિણમનરૂપે પોતામાં આવી જાય છે. આમાં બધા સિદ્ધાંત આવી ગયા.
વસ્તુની પર્યાય પ્રગટવામાં પાંચ કારણ હોય છે તે બધામાં પુરુષાર્થ મુખ્ય છે. જેવી વીર્યની ઉગ્રતા કે
મંદતા હોય છે તે પ્રમાણે કાર્ય આવે છે.
જે પુરુષાર્થ કરે તેને બીજા ચારે કારણો આવી જાય છે, જે પુરુષાર્થને સ્વીકારતો નથી એને એકે કારણ
લાગુ પડતા નથી.
પ્રથમ સમ્યગ્દર્શન થવામાં અનંતો પુરુષાર્થ છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં અનંતો સંસાર કાપી નાખ્યો, સમ્યગ્દર્શન
થ્યું ત્યાં અનંતુ પરાક્રમ પ્રગટ્યું, દ્રવ્ય દ્રષ્ટિ તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે. વસ્તુદ્રષ્ટિના જોરમાં અવશ્ય વીતરાગ થવાનો છે,
અવશ્ય કેવળજ્ઞાન લેવાનો છે. વસ્તુદ્રષ્ટિના જોરમાં પ્રયત્ન વડે સ્થિર થાય છે, અને પછી–વીતરાગ થાય છે.
વસ્તુની પર્યાયનો આધાર દ્રવ્ય છે તેમાં પરનો આધાર નથી, એવી જ્યાં દ્રષ્ટિ થઈ ત્યાં જે ઠેકાણેથી
પર્યાય થાય છે ત્યાં જોવાનું રહ્યું. પર વડે મારી પર્યાય થાય છે એવા રાગનો વિકલ્પ ટળ્યો, વીતરાગ દ્રષ્ટિ થઈ,
અનંતી પર્યાયનો પિંડ ભરચક દ્રવ્ય પડ્યું છે તેના ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં વિકારની દ્રષ્ટિ ટળી જાય છે, પરાશ્રય દ્રષ્ટિ
ટળતાં અંદર ક્રમબદ્ધ પર્યાયથી ભરચક દ્રવ્ય છે તેના ઉપર મીટ માંડતા પુરુષાર્થ વડે ક્રમબદ્ધ પર્યાય ઉઘડયા કરે
છે. ઉગ્ર વીર્ય કે મંદ વીર્યના કારણ પ્રમાણે જે વખતે જે પર્યાય થઈ તેનો તે સ્વકાળ છે. બીજો કોઈ કાળ ચૈતન્યને
અટકાવતો નથી. કોઈ કહેશે કે કોઈ ઉગ્ર પુરુષાર્થ કરે કોઈ મંદ પુરુષાર્થ કરે તેનું શું કારણ? તેનું કારણ ચૈતન્યનું
પોતાનું છે. ઉગ્ર કે મંદ પુરુષાર્થે પોતે પરિણમ્યો છે, પુરુષાર્થને