છે. વળી જ્ઞાનીને નિર્ણય છે કે મારા જ્ઞાનનો સ્વભાવ તો એક સમયની એક પર્યાયમાં ત્રણકાળ ત્રણલોકને
જાણવાનો છે, જ્ઞાનનું સ્વરૂપ જ જાણવાનું છે, જાણવાના કારણે રાગ નથી, પણ ‘પરમાં હું છું અથવા પર
મારામાં છે’ એવી માન્યતા જ રાગદ્વેષનું કારણ છે; અજ્ઞાની સ્વ–પરનો ખીચડો માનીને રાગદ્વેષ કર્યા કરે છે.
અજ્ઞાની પરવસ્તુની સાથેસાથે પોતાના જ્ઞાનની અવસ્થાને પણ છોડી દે છે અને એ રીતે પોતે, ચૈતન્યના
આકારો–જ્ઞાનની અવસ્થા–થી રહિત તુચ્છ થઈને નાશ પામે છે; અને સ્યાદ્વાદનો જાણનાર જ્ઞાની પરક્ષેત્રમાં
જ્ઞાનની નાસ્તિ જાણતો થકો જ્ઞેય પદાર્થોને છોડવા છતાં પણ પોતાના જ્ઞાનની અવસ્થાને છોડતો નથી, તેથી તે
તુચ્છ થતો નથી, પણ સ્વક્ષેત્રમાં જ ટકી રહે છે. તે જાણે છે કે પરને જાણવાનો મારો સ્વભાવ છે, પરમાં હું નથી,
અને પરને જાણવારૂપ મારા જ્ઞાનની અવસ્થાથી હું જુદો નથી, જે અવસ્થા તે મારું જ્ઞાન જ છે એમ જાણીને તે
સ્વભાવમાં જ સ્થિર રહે છે. આ પ્રમાણે જાણીને સ્વભાવમાં ઠરવું તેજ ધર્મ છે.
सीदत्येव न किंचनापि कलयन्नत्यं ततुच्छः पशुः।
अस्तित्वं निज कालतोडस्य कलयन् स्याद्बाद वेदी पुनः
पूर्ण स्तिष्ठति बाह्य वस्तुषु मुहुर्भूत्वा विनश्यत्स्वपि।।
જુદી વસ્તુ છે. દરેક વસ્તુ જુદી છે અને જુદી વસ્તુની શક્તિ પણ જુદી જ છે, અને દરેકની અવસ્થા પણ જુદી
જુદી છે. આત્માની અવસ્થા આત્મામાં થાય છે, શરીરની અવસ્થા શરીરમાં થાય છે. દેહ અને આત્મા એક ક્ષેત્રે
હોવા છતાં બન્નેની અવસ્થા જુદી પોત પોતાથી થાય છે. આ નહીં જાણતો એકાંતવાદી–અજ્ઞાની દેહને આધારે
પોતાનું જ્ઞાન માને છે; એટલે કે જ્યાં સુધી દેહ રહે ત્યાં સુધી હું રહું અને દેહ નાશ પામતાં હું પણ ભેગો નાશ
પામું એમ જ્ઞેય પદાર્થથી જુદા એવા પોતાના જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ નહીં જાણતો થકો અત્યંત તુચ્છ થઈને નાશ પામે
છે. પણ જ્ઞેયની હાલતો નાશ પામતાં, જ્ઞાનની હાલતો નાશ પામતી નથી. આત્મા દેહથી નિરાળી વસ્તુ છે, તેમાં
જ્ઞાન, દર્શન, અસ્તિત્વ વગેરે ગુણો છે તેની સમયે સમયે હાલતો થયા કરે છે. શરીર તે જડ રજકણોનું બનેલું છે.
રજકણ પણ વસ્તુ છે. તે રજકણપણે કાયમ રહીને તેની અવસ્થા બદલ્યા જ કરે છે.
છે. શરીર નબળું થઈ જાય, કૃશ થઈ જાય, ત્યાં જાણે કે હું આત્મા કૃશ થઈ ગયો, તથા શરીર–ઈન્દ્રિય બળ વધતાં
જાણે કે મારી શક્તિ વધી ગઈ; આવું માનનાર અજ્ઞાની શરીરથી જુદું આત્મતત્ત્વ માનતો નથી, તેથી તે વસ્તુનું
ખૂન કરે છે. પરની હાલત બદલતાં જાણે આત્મા આખો બદલાઈ જતો હોય એમ માનીને પોતાના જુદા
અસ્તિત્વને જે માનતો નથી તે વસ્તુનું ખૂન કરનાર છે.
અવસ્થાનો નાશ કરે છે.