એકપણું માને છે તેને આચાર્ય ભગવાને આ કળશમાં એકાંતવાદી પશુ કહ્યો છે. સ્યાદ્વાદનો જાણકાર જ્ઞાની
સ્વક્ષેત્રથી પોતાની અસ્તિ જાણે છે તેથી પરક્ષેત્રમાં પોતાપણાની માન્યતા નથી, એટલો પર તરફનો વેગ તો
રોકાઈ ગયો છે. સ્વક્ષેત્રે અસંખ્ય પ્રદેશોનો પિંડ છું એમ માનતો જ્ઞાની સ્વક્ષેત્રમાં વર્તતો થકો, આત્મામાં જ
આકારરૂપ થયેલા પરજ્ઞેયો સાથે એકપણું માનતો નથી. પણ–મારા જ્ઞાનમાં જ પરને જાણવાની શક્તિ છે એમ
જાણીને સ્વદ્રવ્યમાં જ રહે છે. પર વસ્તુ મારા જ્ઞાનમાં જ્ઞેય છે, પર વસ્તુ તે હું નથી પણ મારું જ્ઞાન તે જ હું છું
એમ પોતાના જ્ઞાનના નિશ્ચય–વ્યાપારરૂપ શક્તિવાળો થઈને, સ્વદ્રવ્યમાં ટકીને પોતાને જીવતો રાખે છે,
સ્વરૂપમાં જ રહે છે.
અજ્ઞાની સ્વભાવને પરપણે માનીને પોતાનો નાશ કરે છે; અને આવું જાણનારા જ્ઞાની પરપણે ન માનતાં
સ્વપણે જ પોતાને ટકાવીને નાશ પામવા દેતા નથી.
છે. અજ્ઞાની પરક્ષેત્રમાં પોતાનું અસ્તિત્વ માનીને પોતાનો નાશ કરે છે, જ્ઞાની સ્વક્ષેત્રમાં પરની નાસ્તિ
માનીને સ્વમાં ટકી રહે છે. આ પ્રમાણે અનેકાન્ત તે વસ્તુનું સ્વરૂપ છે, આવું તત્ત્વનું સ્વરૂપ નહીં સમજે તેને
નિગોદમાં જવું પડશે, અને જે સમજશે તેઓ સિદ્ધ ભગવાન ત્રણલોકના નાથ થશે જ. મુખ્ય ગતિ જ સિદ્ધ
અને નિગોદ છે. શુદ્ધ નિશ્ચયગતિ સિદ્ધ છે અને અશુદ્ધ નિશ્ચય ગતિ નિગોદ છે, વચલી ચાર ગતિ તે વ્યવહાર
છે, તેનો કાળ અલ્પ છે.
तुच्छीभूय पशुः प्रण्श्यति चिदाकारान् सहाथैर्वमन्।
स्याद्बादी तु वसन् स्वधामनि परक्षेत्रे विदन्नास्तितां
त्यत्कार्थोऽपि न तुच्छतामनुभववत्याकारकर्षी परान्।।
કાઢી નાખું તો એકલું જ્ઞાન રહી જાય એમ માનીને તુચ્છ થયો થકો નાશ પામે છે. અજ્ઞાની એમ માને છે કે
જ્ઞાનમાં ઘર, બાયડી, છોકરાં વગેરે યાદ આવે છે તેથી મને રાગ થયા વિના રહેતો નથી; પણ ઘર તરફનો મમત્વ
ભાવ તે રાગનું કારણ છે; તેથી ઘર આદિનું એ વાત તદ્ન ખોટી છે. ઘરને જાણવું તે રાગનું કારણ નથી, જ્ઞાન
ભલે થાય, પણ ‘આ ઘર મારું’ એવી માન્યતાને ભૂલી જવાની છે. જ્ઞાનને તું કેવી રીતે ભૂલીશ? ભાઈ!
જાણવાનો તો તારો સ્વભાવ છે, તેમાં પરવસ્તુ સહેજે જણાય છે, પરવસ્તુને ભૂલી જવાની નથી પણ ‘પર મારાં’
એવી માન્યતા કાઢી નાખ! પરનું જ્ઞાન તે રાગદ્વેષનું કારણ નથી, પણ પર મારાં એવી માન્યતા જ રાગદ્વેષનું
કારણ છે. તે માન્યતા જ ફેરવવાની છે; તેને બદલે અજ્ઞાની પર વસ્તુને જાણવારૂપ પોતાના જ્ઞાનની અવસ્થાને
કાઢવા માગે છે, પણ તે કાઢશે કોને? ભાઈ! જ્ઞાન તો તારો સ્વભાવ છે, તેની ક્ષણે ક્ષણે અવસ્થા બદલાય છે,
અને તે જ્ઞાનની અવસ્થાનો સ્વભાવ જ એવો છે કે, પર પદાર્થ જણાય; ત્યાં અજ્ઞાની માને છે કે પરવસ્તુનું જ્ઞાન
જ ભૂલી જઉં–એટલે કે મારું જ્ઞાન જ કાઢી નાખું! આ રીતે જ્ઞેય પદાર્થથી મારા જ્ઞાનની અવસ્થા જુદી છે, એમ ન
માનતો અજ્ઞાની જ્ઞાનની અવસ્થાને છોડવા માગે છે; જ્યારે અનેકાન્તધર્મનો જાણનાર જ્ઞાની જાણે છે કે–પર
પદાર્થને જાણવા છતાં મારા જ્ઞાનની અવસ્થા તેનાથી જુદી છે, મારા જ્ઞાનમાં જ્ઞેય પદાર્થ પેસી જતાં નથી–એમ
પરથી નાસ્તિત્વ જાણતો, પર વસ્તુથી