પણ અજ્ઞાની બીજું માની બેઠો છે. સામી ચીજ બદલાતાં હું પણ બદલાઈ જાઊં છું એમ માનનાર બે વસ્તુને એક
માને છે, તે આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરતો નથી.
છે તે આત્માને નમાલામાં નમાલી–પરાધીન વસ્તુ માને છે; મારી હાલત ક્ષણે ક્ષણે મારાથી થાય છે તેમાં પરની
અવસ્થા નથી, પરની અવસ્થામાં મારી અવસ્થા નથી એમ નહીં જાણતો એકાંતવાદી જ્ઞેય પદાર્થોના નાશથી
જ્ઞાનનો પણ નાશ માને છે, અને અનેકાન્તવાદી જ્ઞાની તો સ્વકાળ અર્થાત્ પોતાની અવસ્થાથી પોતાનું અસ્તિત્વ
માનતો થકો પોતામાં જ ટકી રહે છે.
स्तिष्ठत्यात्मनिखातनित्यसहजज्ञानैकपुंजी भवन्।।
પરવસ્તુથી હું અસત્ છું, મારાથી પરવસ્તુ અસત્ છે એમ તે જાણતો નથી.
અવસ્થા મારાથી છે, પરથી નથી’ એમ ન માનતાં પરજ્ઞેયો કાયમ રહે તો મારું જ્ઞાન તાજું રહે એમ માને છે,
તેથી પર વિષયમાં એકાગ્ર થાય છે. વિષયનો અર્થ શું? શરીરાદિ તો જડ વસ્તુ છે–રૂપી છે. આત્મા ચૈતન્ય અરૂપી
છે તે રૂપી વસ્તુનો ભોગવટો કરતો નથી, પણ તે તરફ લક્ષ કરીને રાગમાં એકાગ્ર થાય છે તે જ વિષય છે.
આત્મા અરૂપી ચૈતન્ય સ્વરૂપ સર્વ પરથી ભિન્ન તત્ત્વ છે. પર વસ્તુ મારા જ્ઞાન સન્મુખ હોય તો હું સરખો રહું
એમ માનનાર પોતાના જુદા જ્ઞાન સ્વભાવને માનતો નથી.
વિષય છે. બહારની વસ્તુ તેને કારણે આવે જાય છે, તે આત્માને આધીન નથી. જ્યારે આત્મા પોતાના સ્વરૂપને
ભૂલ્યો ત્યારે પરને રાખવાની ઈચ્છા થઈ, અને એ ઈચ્છાની પ્રવૃત્તિમાં રોકાણો તેને ‘વિષય’ કહે છે; અજ્ઞાની
તેમાં સુખ માને છે તે પોતાના સ્વાધીન સુખ સ્વભાવને માનતો નથી, બસ! આ જ સંસાર!
માન્યતામાં પાંગળાને તો અનંતી પરવસ્તુરૂપ લાકડીના ટેકાનો પાર નથી. અહા! હું કોણ છું? આત્મા શું વસ્તુ
છે? સ્વ શું–પર શું? એના ભાન ન મળે તેના જન્મ મરણના ક્યાં અંત? સંપૂર્ણ સ્વાધીન તત્ત્વને પરાધીન માની
બેઠા એના બે છેડા ક્યાંય મળતા નથી. તારા જ્ઞાન તત્ત્વને જ્ઞેયની લાલસા ન હોય! પરવસ્તુની અવસ્થા ટકી
રહે તો હું ટકીશ, નહિતર મારી અવસ્થા ચાલી જશે; આમ જે પરની લાલસા રાખે છે તે સ્વતંત્ર આત્મતત્ત્વને
અઠીકમાં અઠીક માને છે તથા પરવસ્તુને ઠીકમાં ઠીક માને છે; એવો મૂઢ આત્મા બહારની ચીજ સરખી રહે તો હું
સરખો રહું એમ બહારની ચીજનો પોતાને રખોપિયો માને છે, પણ બહારની ચીજ ક્યાં એના બાપની છે કે તેની
રાખી રહે! પરપદાર્થનો સંયોગ તો અનંતવાર આવ્યો અને ગયો.