: માગશર : ૨૦૦૧ આત્મધર્મ : ૨૯ :
રળવું અને પૈસાવાળાને પણ રળવું. રળવામાંથી જરા નિવૃત્તિ લ્યે ત્યારે આત્માને સમજવાની દરકાર કરે ને!
પૈસામાં શાંતિ ક્યાં છે? તારી શાંતિ ક્યાંય બહારમાં નથી પણ તારામાં જ ભરી છે. તારા સ્વભાવની શાંતિ માટે
પર ની જરૂર નથી. અજ્ઞાનીને એમ થાય છે કે પરવસ્તુ અનુકૂળ રહે તો મને શાંતિ રહે, એ માન્યતા જ તેને
શાંતિ થવા દેતી નથી. જ્ઞાનીને પણ નીચલી દશામાં અસ્થિરતા હોય, પણ તે જાણે છે કે આ અસ્થિરતા મારા
સ્વભાવમાં નથી, તેમ જ પરવસ્તુને કારણે અસ્થિરતા નથી, માત્ર વર્તમાન અવસ્થાની ભૂમિકા અનુસાર
પુરુષાર્થની નબળાઈને લઈને અસ્થિરતા આવી જાય છે.
પરવસ્તુ ગમે તેમ પરિણમે પણ હું તેનાથી જુદો છું તો તે મને શું નુકશાન કરે? એમ જ્ઞાની તો સહજ
જ્ઞાનસ્વરૂપપણે જ પોતાને ટકાવી રાખે છે. અજ્ઞાની શું કરે છે? કોઈ પરનું તો કિંચિતમાત્ર અજ્ઞાની પણ કરી
શકતો નથી, માત્ર જાણે છે અને જાણવામાં ઊંધી માન્યતાના ઘોડા દોડાવે છે. શરીર મોળું પડે, નાડીની ગતિ
ધીમી પડે ત્યાં ‘મારો જીવ ઊંડો ઊતરી જાય છે. ’ એમ કહે છે, પણ આ તો હજી શું છે! શરીર છૂટું પડતાં
દેહદ્રષ્ટિવાળાને શાંતિ કેમ રહેશે! શરીર ઉપરની દ્રષ્ટિ હોવાથી શરીર મોળું પડતાં જાણે કે આત્મા જ મોળો પડી
જતો હોય એમ અજ્ઞાની માને છે; તેથી કહે છે કે ‘જીવ ઊંડે ઊંડે ઉતરી જાય છે. ’ પણ જીવ ક્યાં ઊંડો ઉતરે?
આત્મા તો શરીર પ્રમાણે ૩।। હાથનું અમૂર્તિક તત્ત્વ છૂટું પડ્યું છે. પર વસ્તુ ભલે ફરે પણ તેથી કાંઈ હું મોળો
પડી જતો નથી આમ જાણે અને શ્રદ્ધા કરે તો એક બાજુ શરીર પડે મોળું અને બીજી બાજુ આત્માનો આનંદ
વધતો જાય. પણ જીવનની અંદર પ્રથમથી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કર્યા હોય તો છેલ્લા ટાણે દ્રઢતા રહેને! ભાન વગર દ્રઢતા
કોની કરશે? પ્રથમ ઓળખાણ કરી હોય તો સરવાળે તે આવીને ઊભી રહે. દેહાદિ પરવસ્તુની ગમે તે
અવસ્થાઓ થાઓ પણ મારો સ્વભાવ તો મારામાં છે એમ જાણતો ધર્માત્મા પરથી પોતાનું નાસ્તિત્વ જાણતો
થકો પોતાનો નાશ થવા દેતો નથી, આત્મામાં દ્રઢપણે રહેલા નિત્ય સહજ જ્ઞાનના એક પુંજરૂપ વર્તતો થકો
સ્વપણે ટકી રહે છે.
પ્રભુ! તું તારા ગુણોથી પરિપૂર્ણ પડ્યો છો! પણ તને તારા સ્વભાવની ખબર નથી, તેથી તારા
ગુણ પરથી માનીને અનાદિથી રખડી રહ્યો છો; પણ તારો ધર્મ તારામાં છે, તારો સ્વભાવ તારાથી છે
પરમાં તારી નાસ્તિ છે. પરને આધારે તારો ધર્મ નથી, આમ ન માનતાં જે મૂઢ–અજ્ઞાની–એકાન્તવાદી જીવ
પરવસ્તુથી કે પુણ્યથી કે રાગથી ધર્મની આશા રાખે છે તે ભિખારી છે, તેને અનેકાન્તની ખબર નથી.
આત્મધર્મ અંક નં. : ૧૦–૧૧, પાનું ૧૮૦, “સર્વત્ર
જ્ઞાનનું જ ચમકવું છે” એ લેખનું વિશેષ સ્પષ્ટિકરણ.
ज्ञानाद्बिना गुणाः सर्वे प्रोत्काः सल्लक्षणांकिताः।
सामान्याद्वा विशेषाद्वा सत्यं नाकारमात्रकाः।। ३९५।।
અન્વયાર્થ:– (ज्ञानात् विना) જ્ઞાન સિવાય (सर्वे गुणाः) બાકીના બધા ગુણ (सल्लक्षणांकिता
प्रोक्ताः) કેવળ સત્રૂપ લક્ષણથી જ લક્ષિત થાય છે માટે (सामान्यत् वा विशेषात् वा) સામાન્ય અથવા વિશેષ
બન્ને અપેક્ષાથી (सत्यं आकारमात्रकाः न) ખરેખર અનાકાર રૂપ જ હોય છે અર્થાત્ અર્થવિકલ્પાત્મક હોતું નથી.
ભાવાર્થ:– કેવળ જ્ઞાનગુણ જ અર્થવિકલ્પાત્મક હોવાથી, સાકાર કહેવાય છે; અને જ્ઞાન સિવાય બાકીના
બધા ગુણો અર્થવિકલ્પાત્મક નહીં હોવાથી અનાકાર કહેવાય છે, તેથી ખરેખર જ્ઞાન સિવાય બાકીના બધા ગુણો
સામાન્યરૂપથી અને વિશેષ રૂપથી કેવળ અનાકારરૂપ છે.
ततो वक्तुमशक्यत्वात् निर्विकल्पस्य वस्तुनः।
तदुल्लेखं समालेख्यं ज्ञानद्वारा निरूप्यते।। ३९६।।
અન્વયાર્થ:– (ततः) માટે (निर्विकल्पस्य वस्तुनाः) નિર્વિકલ્પ વસ્તુનું કથન અનિર્વચનીય હોવાને
કારણે (ज्ञानद्वारा तदुल्लेखं समालेख्य) જ્ઞાનદ્વારા તે સામાન્યાત્મક ગુણોનો ઉલ્લેખ કરીને (निरूप्यते) તેમનું
નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.
ભાવાર્થ:– જ્ઞાન સિવાય બાકીના બધા ગુણો અનાકારરૂપ હોવાથી નિર્વિકલ્પ છે, અને નિર્વિકલ્પક વસ્તુ
કહી શકાતી નથી, માટે એ સામાન્યાત્મક ગુણોને અવિનાભાવી જ્ઞાનની પર્યાયોમાં તે ગુણોનો આરોપ કરીને
જ્ઞાનદ્વારા તેમનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે.
પંચાધ્યાયી, ભાગબીજો ગાથા ૩૯૫, ૩૯૬.