વિકાર સ્વભાવ થઈ જાય; તેથી વિકાર વખતે બીજી ચીજની હાજરી હોય છે તેનું લક્ષ કરીને આત્મા પોતે
પોતામાં વિકાર કરે છે. બધી વસ્તુઓ છે, પણ દરેક પોતાપણે જ છે, કોઈ વસ્તુ પરપણે નથી. એક વસ્તુને
‘સ્વપણે છે’ એમ કહેતાં જ ‘પરપણે નથી’ એમ અનેકાન્ત સ્વયમેવ જ પ્રકાશે છે. વસ્તુ સ્વપણે છે, એમ કહેતાં
તેમાં પરનો અભાવ છે. સ્વમાં જેનો અભાવ છે તે વસ્તુ સ્વને લાભ કે અલાભ કરે નહીં. શરીરની કોઈ ચેષ્ટાથી
આત્માને લાભ કે નુકસાન થાય નહીં કેમકે આત્માની અપેક્ષાએ શરીર આત્મામાં અભાવ વસ્તુ છે; તેવી જ રીતે
આત્માની ઈચ્છાથી શરીરની અવસ્થા થતી નથી, કેમકે ઈચ્છાનો શરીરમાં અભાવ છે. આ અનેકાંતની જેને ખબર
નથી તેને આચાર્યદેવે પશુ ઠરાવ્યા છે. આત્મા શરીરનું કાંઈ કરવાની ઈચ્છા કરે, પણ તે ઈચ્છાનો શરીરમાં
અભાવ છે, તેથી જે ઈચ્છા શરીરમાં અભાવરૂપે છે તે શરીરનું કરે શું? ઈચ્છા તે રાગ છે, તેનો આત્માની
અવસ્થામાં સદ્ભાવ છે, પણ શરીરમાં તો રાગનો અભાવ છે. અભાવ છે તે કરે શું? તેવી જ રીતે ઈચ્છામાં
શરીરનો, કર્મનો અભાવ છે તેથી શરીર કે કર્મ ઈચ્છામાં શું કરે? અર્થાત્ શરીર કે કર્મ ઈચ્છા કરાવતાં નથી.
ઈચ્છામાં કર્મની નાસ્તિ છે, તો કર્મ ઈચ્છાને કરે શું? કર્મ નિમિત્ત છે અને નિમિત્તનો ઈચ્છામાં અભાવ છે, તેથી
કર્મના કારણે ઈચ્છા નથી.
નાસ્તિત્ત્વ માનીને સ્વદ્રવ્યમાં રહે છે.
ઈચ્છામાં ત્રિકાળી સ્વભાવનો અભાવ છે. આ રીતે સ્વભાવમાં ઈચ્છા નહીં, ઈચ્છામાં સ્વભાવ નહીં. ક્ષણિક ઈચ્છા
થાય તેને પોતાની માનવી એ જ સંસાર છે.
અભાવ છે. તે અભાવ વસ્તુને આધારે (દેવ–ગુરુ શાસ્ત્રને આધારે) મારો ધર્મ નથી મારો સ્વભાવ મારાપણે છે
અને મારા ધર્મનો સંબંધ મારી જ સાથે છે, આ રીતે પરથી જુદા પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે જ ધર્મ છે.
બાળી નાંખ. ‘મારો સ્વભાવ મારામાં છે, તે કદી પરમાં ગયો નથી’ એમ શ્રદ્ધા કરીને સ્વદ્રવ્યમાં જ ઠર, એ જ
ધર્મ છે.
પોતાના સ્વરૂપને જાણીને જ્ઞાન સ્વદ્રવ્યમાં વિશ્રામ કરે છે, જ્યારે પોતાના સ્વરૂપને પરપણે માનનાર અજ્ઞાનીને
ક્યાંય વિશ્રામ સ્થાન નથી.
હવે કલશ ૨૫૪ માં સ્વક્ષેત્રથી અસ્તિત્વનો ભંગ કહે છે:–