ગ્રંથાધિરાજ! તારામાં ભાવો બ્રહ્માંડના ભર્યા.
શ્રી સમયસાર અલૌકિક શાસ્ત્ર છે. આચાર્ય ભગવાને આ જગતના જીવો પર પરમ કરૂણા કરીને આ
જે કાંઈ સમજવું બાકી રહી ગયું છે તે આ પરમાગમમાં સમજાવ્યું છે. પરમકૃપાળુ આચાર્ય ભગવાન આ શાસ્ત્ર
શરૂ કરતાં પોતે જ કહે છે:– ‘કામ ભોગ બંધનની કથા બધાએ સાંભળી છે, પરિચય કર્યો છે, અનુભવી છે પણ
પરથી જુદા એકત્વની પ્રાપ્તિ જ કેવળ દુર્લભ છે. તે એક–વની–પરથી ભિન્ન આત્માની–વાત હું આ શાસ્ત્રમાં
સમસ્ત નિજ વિભવથી (આગમ, યુક્તિ, પરંપરા અને અનુભવથી) કહીશ. ’ આ પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે આચાર્યદેવ
આ શાસ્ત્રમાં આત્માનું એકત્વ–પર દ્રવ્યથી અને પર ભાવોથી ભિન્નતા–સમજાવે છે. તેઓશ્રી કહે છે કે ‘જે
આત્માને અબદ્ધસ્પૃષ્ટ, અનન્ય, નિયત, અવિશેષ અને અસંયુક્ત દેખે છે તે સમગ્ર જિનશાસનને દેખે છે. ’ વળી
તેઓ કહે છે કે ‘આવું નહિ દેખનાર અજ્ઞાનીનાં સર્વ ભાવો અજ્ઞાનમય છે. ’ આ રીતે, જ્યાંસુધી જીવને પોતાની
શુદ્ધતાનો અનુભવ થતો નથી ત્યાં સુધી તે મોક્ષમાર્ગી નથી, પછી ભલે વ્રત, સમિતિ ગુપ્તિ આદિ વ્યવહાર ચારિત્ર
પાળતો હોય અને સર્વ આગમો પણ ભણી ચૂક્યો હોય. જેને શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ વર્તે છે તે જ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
છે. રાગાદિના ઉદયમાં સમકીતી જીવ કદી એકાકારરૂપ પરિણમતો નથી પરંતુ એમ અનુભવે છે કે ‘આ
પુદ્ગલકર્મરૂપ રાગના વિપાકરૂપ ઉદય છે; એ મારો ભાવ નથી, હું તો એક જ્ઞાયક ભાવ છું–’ અહીં પ્રશ્ન થશે કે
રાગાદિ ભાવો થતાં હોવા છતાં આત્મા શુદ્ધ કેમ હોઈ શકે? ઉત્તરમાં સ્ફટિકમણિનું દ્રષ્ટાંત આપવામાં આવ્યું છે.
જેમ સ્ફટિકમણી લાલ કપડાના સંયોગે લાલ દેખાય છે–થાય છે તો પણ સ્ફટિકમણિના સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જોતાં
સ્ફટિકમણિએ નિર્મળપણું છોડ્યું નથી, તેમ આત્મા રાગાદિ કર્મોદયના સંયોગે રાગી દેખાય છે–થાય છે તો પણ
શુદ્ધનયની દ્રષ્ટિથી તેણે શુદ્ધતા છોડી નથી. પર્યાયદ્રષ્ટિએ અશુદ્ધતા વર્તતા છતાં દ્રવ્યદ્રષ્ટિએ શુદ્ધતાનો અનુભવ
થઈ શકે છે. તે અનુભવ ચોથે ગુણસ્થાને થાય છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું પરિણમન જ ફરી ગયું હોય છે. તે ગમે તે કાર્ય
કરતાં શુદ્ધ આત્માને જ અનુભવે છે. જેમ લોલુપી માણસ મીઠાના અને શાકના સ્વાદને જુદા પાડી શકતો નથી
તેમ અજ્ઞાની જ્ઞાનને અને રાગને જુદા પાડી શકતો નથી; જેમ અલુબ્ધ માણસ શાકથી મીઠાનો જુદો સ્વાદ લઈ
શકે છે તેમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ રાગથી જ્ઞાનને જુદું જ અનુભવે છે. હવે એ પ્રશ્ન થાય છે કે આવું સમ્યગ્દર્શન કઈ રીતે
પ્રાપ્ત કરી શકાય અર્થાત્ રાગને આત્માની ભિન્નતા કઈ રીતે અનુભવાંશે સમજાય? આચાર્ય ભગવાન ઉત્તર
આપે છે કે, પ્રજ્ઞારૂપી છીણીથી છેદતાં તે બન્ને જુદાં પડી જાય છે, અર્થાત્ જ્ઞાનથી જ–વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપની
ઓળખાણથી જ–’ અનાદિ કાળથી રાગદ્વેષ સાથે એકાકારરૂપે પરિણમતો આત્મા ભિન્નપણે પરિણમવા લાગે છે;
આ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. માટે દરેક જીવે વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપની ઓળખાણ કરવાનો સદા પ્રયત્ન
કરવો તે તેનું કર્તવ્ય છે.
યથાર્થ આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ કરાવવી તે આ શાસ્ત્રનો મુખ્ય ઉદેશ છે. તે ઉદેશને પહોંચી વળવા આ
છતાં બન્નેનું તદન સ્વતંત્ર પરિણમન, જ્ઞાનીને રાગદ્વેષનું અકર્તા–અભોક્તાપણું, અજ્ઞાનીને રાગદ્વેષનું કર્તા–
ભોક્તાપણું, સાંખ્ય દર્શનની એકાંતિકતા, ગુણસ્થાન–આરોહણમાં ભાવનું અને દ્રવ્યનું નિમિત્તનૈમિત્તિકપણું,
વિકારરૂપે પરિણમવામાં અજ્ઞાનીનો પોતાનો જ દોષ, મિથ્યાત્વાદિનું જડપણું તેમ જ ચેતનપણું, પુણ્ય અને પાપ
બન્નેનું બંધ સ્વરૂપપણું, મોક્ષમાર્ગમાં ચરણાનુયોગનું સ્થાન ઈત્યાદિ અનેક વિષયોમાં આ શાસ્ત્રમાં પ્રરૂપ્યા છે.