: ૪૦ : આત્મધર્મ : પોષ : ૨૦૦૧ :
જૈન શાસ્ત્રોના અથર્ કરવાની પદ્ધિત
જૈન શાસ્ત્રોમાં વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજાવવાના બે પ્રકાર છે. નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય.
(૧) નિશ્ચયનય એટલે કે:– વસ્તુ સત્યાર્થપણે જેમ હોય તેમજ કહેવું તે; એટલે નિશ્ચયનયની મુખ્યતાથી
જ્યાં કથન હોય ત્યાં તેનો તો સત્યાર્થ એમ જ છે એમ જાણવું. અને
(૨) વ્યવહારનય એટલે કે:– વસ્તુ સત્યાર્થપણે તેમ ન હોય પણ પર વસ્તુ સાથેનો સંબંધ બતાવવા
માટે કથન હોય–જેમ કે ‘ઘીનો ઘડો’ તે ઘીનો નથી પણ માટીનો છે, છતાં બન્ને એક જગોએ રહે છે તેટલું
બતાવવા તેને ‘ઘીનો ઘડો’ કહેવામાં આવે છે. એવી રીતે જ્યાં વ્ય્વહારનયથી કથન હોય ત્યાં ખરેખર તેમ નથી
પણ નિમિત્તાદિ બતાવવા માટે તે ઉપચારથી કથન છે, એમ સમજવું.
બન્ને નયોના કથનને સત્યાર્થ જાણવું એટલે કે ‘આ પ્રમાણે પણ છે તથા આ પ્રમાણે પણ છે’ એમ
માનવું તે ભ્રમ છે. માટે નિશ્ચય કથનને સત્યાર્થ જાણવું અને વ્યવહાર કથનને સત્યાર્થ ન જાણવું પણ નિમિત્તાદિ
બતાવનારું તે કથન છે એમ સમજવું.
આ પ્રમાણે બન્ને નયોના કથનનો અર્થ કરવો તે બન્ને નયોનું ગ્રહણ છે. બન્ને ને આદરવા લાયક
ગણવા તે ભ્રમ છે. સત્યાર્થ ને જ આદરવા–લાયક ગણવું જોઈએ. (મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક–પા. ૨૫૬ ના આધારે)
નય=જ્ઞાનનું પડખું. નિમિત્ત=હાજરરૂપ અનુકુળ પરવસ્તુ.
મુખ્ય, બહિરતત્ત્વ ગૌણ પ્રતિપાદન કરવા અર્થે અથવા શિવકુમારાદિ સંક્ષેપ રૂચિ શિષ્યના પ્રતિબોધન
અર્થે પંચાસ્તિકાય પ્રાભ્રત શાસ્ત્ર રચ્યું”
સાતમે અને છઠ્ઠા ગુણસ્થાને બીરાજતા આ બન્ને મહાન આચાર્યો હતા એટલે તેમનું કથન સંપૂર્ણ
વિશ્વાસનિય છે. ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યને ચારણ ઋદ્ધિ હતી એમ ચંદ્રગિરી અને વિંધ્યગીરી ઉપરના શીલાલેખો
ઉપરથી જાણી શકાય છે.
વર્તમાન પૌદ્ગલિક વિજ્ઞાન અને વિમાનયંત્રોના યુગમાં આધ્યાત્મિક વિજ્ઞાન અને ઋધિધારીઓની
શક્તિથી અપરિચિત જીવો પોતાના જ્ઞાનના ગજથી માપ કરે તો તેમને આ બનાવ ન પણ સમજાય પણ
ચારણઋદ્ધિ જેવી અસાધારણ શક્તિ ધરાવનાર મહાત્મા વિદેહક્ષેત્રની દુર્ગમયાત્રા કરી લે એ તેમને માટે એક
સાધારણ કાર્ય છે. ઋદ્ધિધારીઓ માટે સુદુરવર્તી ક્ષેત્રોમાં સ્વયં યા કોઈ આકાશગામી વ્યક્તિ સાથે જવાને માટે
માર્ગની વિષમતા કે દુર્ગમતા જરાપણ બાધક થતી નથી.
ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યે બનાવેલાં શાસ્ત્રોમાં પોતાનું નામ કર્તા તરીકે (બાર અનુપ્રેક્ષા સિવાય) કોઈ
ઠેકાણે આપ્યું નથી તેમજ તેમના ગુરુ કે સંઘનું નામ પણ આપ્યું નથી. આત્મલીન પુરુષો એ બાહ્ય વસ્તુઓને
ગૌણ કરે એ ન્યાયસર છે અને તેથી ભગવાન કુંદકુંદ આચાર્યે પોતાની આ વિદેહગમન યાત્રા પણ જણાવી નથી.
પણ તેમણે બનાવેલા શાસ્ત્રોમાં “સર્વજ્ઞ વીતરાગ દેવ કહે છે કે” એમ જણાવી ઘણે ઠેકાણે પોતાના કથનને
વીતરાગ દેવની સાક્ષીથી દ્રઢ કર્યું છે. અને શ્રી પ્રવચનસારની ૩જી ગાથામાં વિદેહ ક્ષેત્રના વર્તમાન તીર્થંકર દેવોને
નમસ્કાર કર્યો છે તથા શ્રુતકેવળી ભદ્રબાહુના તેઓ અનુયાયી (પરંપરા) શિષ્ય છે એમ અષ્ટ પાહુડમાં જણાવી
નમસ્કાર કર્યા છે એ લક્ષમાં રાખવા યોગ્ય છે.
તેમનાં બનાવેલાં શાસ્ત્રો
ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યના બનાવેલાં અનેક શાસ્ત્રો છે જેમાંથી થોડાક હાલમાં વિદ્યમાન છે. ત્રિલોકનાથ
સર્વજ્ઞદેવના મુખમાંથી વહેલી શ્રુતામૃતની સરિતામાંથી ભરી લીધેલાં તે અમૃત ભાજનો હાલમાં પણ અનેક
આત્માર્થીઓને આત્મ જીવન અર્પે છે. હાલ તેમના જે શાસ્ત્રો વિદ્યમાન છે તેનાં નામ નીચે મુજબ છે.
(૧) સમયસાર (૨) પ્રવચનસાર (૩) પંચાસ્તિકાય (૪) નિયમસાર (૫) અષ્ટપાહુડ (૬)
દશભક્તિ આદિ. આ બધાં શાસ્ત્રો ઉત્તમ પ્રકારનાં છે અને તેમાં સર્વોત્તમ શ્રી સમયસાર છે.
બનાવું પત્ર કુંદનના, રત્નોના અક્ષરો લખી;
તથાપિ કુંદસૂત્રોનાં અંકાયે મૂલ્ય ના કદી.