: પોષ : ૨૦૦૧ : આત્મધર્મ : ૪૩ :
ધુ્રવ (તે દ્રવ્યનું લક્ષણ છે) તેના કારણે દ્રવ્યની અવસ્થા દરેક સમયે બદલાયા કરે છે, અર્થાત્ એક અવસ્થાનો
વ્યય થાય છે તે જ વખતે બીજી અવસ્થાનો ઉત્પાદ થાય છે તેથી બધી વસ્તુઓ પોત–પોતાના ગુણ પર્યાય સહિત
પોતાથી છે.
દ્રવ્ય બે પ્રકારના છે:– ચેતન અને અચેતન; જીવ અર્થાત્ ચેતન જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને અજીવ અર્થાત્
અચેતન જ્ઞાન વગરના છે; પુદ્ગલ ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ એ પાંચ ભેદો અજીવ દ્રવ્યના છે. આ બધા
દ્રવ્યો (છ એ દ્રવ્યો) લોકાકાશમાં રહેલા છે. અલોકાકાશમાં એક માત્ર આકાશ દ્રવ્ય છે. બીજું કોઈ દ્રવ્ય ત્યાં
નથી. કાળદ્રવ્ય બહુપ્રદેશી નથી, બાકીના પાંચે દ્રવ્યો બહુપ્રદેશી છે તેથી તેમને અસ્તિકાય કહેવાય છે.
આત્મા ચેતના સ્વરૂપ છે. શુભ અને અશુભ એ બે પ્રકારનો રાગસહિત ઉપયોગ તે અશુદ્ધચેતનાસ્વરૂપ
છે; રાગરહિત ઉપયોગ શુદ્ધરૂપ જ હોય છે તે શુદ્ધ ચેતનાસ્વરૂપ છે.
પોતાના ગુણ કે અવગુણના વિકાસનું (અર્થાત્ નિર્મળ પર્યાય થવાનું કે મલિન થવાનું) કારણ આત્મા
પોતે જ છે. જ્યારે રાગદ્વેષરૂપ બધા ભાવોથી સર્વથા જુદો થઈ જાય ત્યારે આત્મા પોતાના સ્વરૂપમાં એકાકાર
થાય છે. આત્મા પોતાના સ્વભાવથી જાણનાર છે. અને બધી વસ્તુઓ સાથે તેને જ્ઞેય–જ્ઞાયક સંબંધ છે (અર્થાત્
તેના જ્ઞાનમાં બધી વસ્તુઓ જણાવા યોગ્ય છે) પણ કોઈ વસ્તુની સાથે આત્માને સ્વામીપણાનો સંબંધ નથી
(એટલે આત્મા કોઈનો કર્તા નથી.)
• પંચાસ્તિકાય •
આ ગ્રંથમાં આચાર્યદેવે ૧૭૨ ગાથાઓ દ્વારા જીવ, પુદ્ગલ ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એ પાંચ દ્રવ્યોને, તે
દ્રવ્યો હમેશાં પોતપોતાના અનેક ગુણો અને ફેરફારવાળી પર્યાયમાં વર્તતા હોવાથી અસ્તિ સ્વભાવવાળા અને
ઘણા પ્રદેશોવાળા હોવાથી કાયવાળા બતાવીને તે (ઉપર કહેલા પાંચ દ્રવ્યો) ને ‘પંચાસ્તિકાય’ એવા નામથી
ઓળખાવ્યા છે અને તેને ઉત્પાદ–વ્યય ધુ્રવને આધીન હોવાથી ત્રણ લોકની રચનાનું કારણ સિદ્ધ કર્યું છે.
આ પંચાસ્તિકાય દ્રવ્યના સદા બદલવાથી કાળ દ્રવ્યનું હોવાપણું પણ નક્કી થઈ જાય છે. તે કાળ દ્રવ્ય
અસંખ્યાત છે. દરેક એક પ્રદેશી હોવાને લીધે ‘અસ્તિકાય’ દ્રવ્યોની ગણતરીમાં તેને લીધું નથી, છતાં પણ
પ્રકરણવશ જરૂરિયાત પ્રમાણે કોઈ કોઈ ઠેકાણે ગૌણ રૂપથી તેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
દરેક દ્રવ્યની સત્તા બીજા દ્રવ્યોની સત્તાથી બિલકુલ અલગ છે.
ત્યાર પછી આચાર્યદેવે જીવ દ્રવ્યની સંસારી અને મુક્ત અવસ્થાઓનું વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું છે.
પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરમાણુઓ અને તેનો સ્કંધ (જથ્થો) એ વગેરેનું કથન કર્યું છે, પછી ધર્મ અને અધર્મ
એ બે દ્રવ્યોનું દૃષ્ટાંત સહિત વર્ણન કર્યું છે આકાશ દ્રવ્યને લોકાકાશ અને અલોકાકાશ ની અપેક્ષાથી સમજાવ્યું છે
અને કાળદ્રવ્યની વ્યાખ્યા પણ ટુંકમાં કરી છે.
પ્રવચનસાર – ગુજરાતી
પ્રવચનસારની મૂળ સંસ્કૃત ટીકાના આધારે તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર ભાઈશ્રી હિંમતલાલ જેઠાલાલ શાહ
(જેમણે સમયસારનું ગુજરાતી અનુવાદન કર્યું છે તેઓ) કરી રહ્યા છે, આ ગ્રંથ કુંદકુંદભગવાનનું અલૌકિકરત્ન
છે. પૂ. સદ્ગુરુદેવ આ ગ્રંથ સંબંધે કહે છે કે “આ એક અપૂર્વ ગ્રંથ તૈયાર થશે, બે હજાર વર્ષમાં ગુજરાતી
ભાષામાં નહિ થયેલો એવો અપૂર્વ આ ગ્રંથ તૈયાર થશે” વળી સાથે સાથે હર્ષની વાત તો એ છે કે શ્રી
હિંમતલાલ ભાઈ તેમની અદ્ભુત કવિત્વ શક્તિનો લાભ આપી મૂળગાથાઓને વળગીને તેનો ગુજરાતી
પદ્યાનુવાદ હરિગીત છંદમાં તૈયાર કરે છે... આ–મહાન ગ્રંથની કિંમત રૂા. ૩–૦–૦ છે. અગાઉથી કિંમત ભરી
ગ્રાહક થઈ શકાય છે.