: માહ : ૨૦૦૧ આત્મધર્મ : ૬૧ :
જાણે અને જેમ છે તેમ કહે તેમાં સમદર્શિતા છે, તેમાં રાગ દ્વેષ નથી.’ (આત્મસિદ્ધિ પ્રવચન પા. ૯૪)
‘જ્ઞાની બેધડક સત્ય પ્રરૂપણા કરે છે, જગતને ન રૂચે તેથી કાંઈ ઉંધી વાત ન કહે. તે, જ્ઞાનીને જ્ઞાની જ
કહે અને અજ્ઞાનીને દોષવાન કહે. કોઈ આત્માની નિંદા ન કરે પણ જેમ છે તેમ કહે, તેમાં કોઈને વિખવાદ થાય
તેવું હોય તો કવચિત વખત જોઈને મૌન રહે, પણ અસત્ય માન્યતા, કુતર્ક, કુદેવ, કુધર્મ, કુશાસ્ત્રને ખોટા કહીને
નિષેધ કરવો, તેમાં (ખોટાનો નિષેધ કરવામાં) જ્ઞાનીનો દોષ નથી.
કોઈ કહે છે કે ‘દ્રષ્ટિ વિષ ગયા પછી બધું ય સરખું દેખાય’ એ વાત ખોટી છે. જ્ઞાની સત્ય–અસત્ય, ઝેર,
અમૃત, પરભાવ–સ્વભાવ, અકષાય અને કષાય એને સરખા ન માને પણ જેવું છે તેવું માને, કહે, અસત્યનો
નિષેધ કરે. કુજ્ઞાની (અસમદર્શિ) સત્યને નહિ ઓળખવાના કારણે જ્ઞાનનો, સત્યનો નિષેધ કરે છે.
(આત્મસિદ્ધિ પાનું ૯પ)
‘સમદર્શિપણું એવું ન હોય કે સત્ય–અસત્ય, સાર–અસાર, હિત–અહિતને સરખા છે એમ જાણે. માંસ
અને રોટલાની અવસ્થાને જેમ છે તેમ વિવેકથી જાણે. સ્ત્રી, પુરુષ, માતા બેન જેમ છે તેમ તે દશારૂપે જાણે પણ
અન્યથા ન માને. ખોટી માન્યતાવાળાને ખોટા માને (જાણે). એવા બળવાન વિવેકવાન સમદર્શિ ધર્માત્મા હોય
છે. × × ખોટાને ખોટું કહેવું તેમાં દ્વેષ નથી, પણ જેમ છે તેમ માનવું તેમાં જ સમદર્શિતા એટલે સમભાવ છે. પણ
રાગ, દ્વેષ, માન, અપમાન સરખા માનવા તે સમભાવ નથી. (આત્મસિદ્ધિ પાનું ૧૨પ)
‘જેમ છે તેમ જાણે પણ તેમાં રાગ, દ્વેષ ન કરે એ સમદર્શિતાના લક્ષણ છે. × × સ્વભાવમાં રાગ–દ્વેષ
રહિત પણ રહેવું એ સમદર્શિતા. (આત્મસિદ્ધિ પા. ૧૨૮)
“સ્વચ્છંદે પોતાની મતિ કલ્પનાથી સર્વજ્ઞ પરમાત્માના ન્યાયને અલ્પજ્ઞ જીવો બીજા લૌકિક ધર્મ સાથે
સરખાવે છે. ક્યાં સૂર્યનું તેજ અને ક્યાં આગિયાનું તેજ? એનો સમન્વય કરનારા સૂર્યને ઢાંકવા પ્રયત્ન કરે છે
એ બધા આત્મજ્ઞાનથી અજાણ છે. સત્યને સત્ય અને અસત્યને અસત્ય માનવું, કહેવું, ઉપદેશવું તેમાં દોષ નથી.
સમદર્શિ હોવા છતાં અવિરોધપણે જેમ છે તેમ કહી શકે છે. અને તે સાચું સમદર્શિપણું સમજવું.”
(આત્મસિદ્ધિ પાનું ૧૩૨)
ગૃહીત મિથ્યાત્વનું સ્વરૂપ
ગૃહીત મિથ્યાત્વના પાંચ ભેદ છે:
૧–એકાંતિક મિથ્યાત્વ, ૨–સાંશયિક મિથ્યાત્વ, ૩–વિપરીત મિથ્યાત્વ, ૪–અજ્ઞાનીક મિથ્યાત્વ અને
પ–વૈનયીક મિથ્યાત્વ. એ પાંચ ભેદોનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે.
(૧) –એકાંતિક મિથ્યાત્વનું લક્ષણ–
यत्राभिसंन्निवेशः स्यादत्यन्तं धर्मिधर्मयोः।
इदमेवेत्थमेवेति तदैकान्तिकमुच्यते ।। ४।।
(તત્ત્વાર્થસાર, અધ્યાય છઠો)
અર્થ:– દ્રવ્ય ગુણ વગેરે તત્ત્વોમાં અર્થાત્ ધર્મ અને ધર્મીમાં પરસ્પર એકાંત જુદાપણું માનવું, ધર્મનું કે
ધર્મીનું સ્વરૂપ કોઈ એકાંત પ્રકારનું માનીને હઠ કરવી, ‘આ આ પ્રકારે છે–આમ જ છે અર્થાત્ આ ધર્મ નિત્ય જ
છે કે અનિત્ય જ છે, આ ધર્મ જ છે અથવા ધર્મી જ છે’ એમ કોઈના સ્વરૂપમાં સર્વથા એકાન્તનો આગ્રહ
રાખવો તે એકાન્તિક મિથ્યાત્વ છે.
દ્રષ્ટાંત:– ‘શબ્દ અમૂર્તિક જ છે, આકાશનો જ ગુણ છે અથવા જેમ સ્પર્શનું જ્ઞાન ઈન્દ્રિય સાથે તે
વિષયનો સંબંધ થવાથી થાય છે તેમ ચક્ષુ અને મનના વિષયનું જ્ઞાન પણ તે વિષયના સંબંધ થયા વગર થવું ન
જોઈએ’ આ સિદ્ધાંત (કલ્પના) ની પુષ્ટિ જો કે પ્રત્યક્ષ બાધિત (ખોટી) છે તો પણ તેને પુષ્ટ કરવા માટે
અલૌકિક ચક્ષુની કલ્પના કરી લીધી; પરંતુ અસંબંધ વિષયોને જાણી લેવામાં પણ વસ્તુનું સ્વરૂપ સમર્થ છે એવા
અનેકાન્તિક ન્યાયનો સ્વીકાર ન કર્યો. શાખા, ચન્દ્ર વગેરે તદ્ન જુદી અને દૂર રહેલી વસ્તુઓ એક સાથે દેખાય
છે તેથી ઉપરની કલ્પના ખોટી પડે છે; તેમ જ આઘાત અને પ્રતિઘાત–અથડાવાપણું હોવાથી શબ્દ અમૂર્તિક
આકાશનો ગુણ બની શકતો નથી [કેમકે