છે. વસ્તુના બધા ધર્મો એકાંતરૂપ અથવા કોઈ એક એક પ્રકારના જ નથી છતાં પણ તદ્ન એકાંત માનવું એ જ
એકાન્ત મિથ્યાત્વ છે.
इति यत्र मतिद्वैधं भवेत्सांशयिकं हि तत् ।।
સંશય રહેવો તે અસંભવ નથી. મુનિ હોય તેને પણ શ્રુતજ્ઞાનના સૂક્ષ્મ તત્ત્વમાં (કોઈકવાર) શંકા ઊપજે છે,
અને ત્યારે આહારક શરીર દ્વારા કેવળી ભગવાનના દર્શનથી મુનિ પોતાની શંકા દૂર કરે છે; (ત્યાં) આહારક
શરીરને પણ એક પ્રયોજન માનવામાં આવ્યું છે. તેથી કરીને સંશય હોવો તે કાંઈ અનુચિત નથી (અર્થાત્ તેથી
મિથ્યાત્વ નથી). પણ આગમ અને યુક્તિના પ્રમાણ મળવા છતાં પણ તત્ત્વ અને ધર્મના માર્ગમાં સંશય રાખવો
મિથ્યાત્વનો ઉપદેશ મળ્યા કર્યો હોય છે; બીજું કારણબુદ્ધિની અને મધ્યસ્થ પરિણામોની ઓછપ; ત્રીજું કારણ–
ગુરુકુળમાં રહીને (અર્થાત્ સત્સમાગમ કરીને) સિદ્ધાંતોનું અધ્યયન ન કરવું; ચોથું કારણ–ધર્મ બંધનને
(નિયમોને) દુઃખદાયક માનવા; પાંચમું કારણ–સ્વચ્છંદતામાં આનંદ માનવો; છઠું કારણ–બધી બાબતોનો વિરોધ
કરવાનું અભિમાન તથા વિનોદ રાખવો–આ વગેરે કારણોને લીધે માણસો તત્ત્વના સાચા ઉપદેશમાં તથા ધર્મમાં
પણ શંકા ઉત્પન્ન કરવા લાગે છે. જ્યારે હંમેશાંં શંકા રાખવાની ટેવ પડી જાય અને આગમ તથા યુક્તિનું પ્રમાણ
મળવા છતાં પણ તે પ્રમાણો તરફ ધ્યાન પહોંચાડે નહિ ત્યારે તે સંશય મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. જ્યાં કોઈ નિર્ણય
કરવા માટે શંકા ઉપસ્થિત કરવામાં આવે અને પછી વિચાર કરીને નક્કી થયેલ સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કરે તો ત્યાં
સંશય છે પણ મિથ્યાત્વ નથી. જૈનધર્મ કે જૈન વ્રત સત્ય છે કે નહિ–આ વાત તત્ત્વોની પરીક્ષા કરવાથી નક્કી થઈ
મનુષ્યોની ઈચ્છાની અનુકૂળતા જોઈને બનાવવામાં આવ્યા હોય તે, પ્રથમ તો વાસ્તવિક સુખસાધક હોઈ શકે
નહિ; કેમકે મનુષ્યોની ઈચ્છા સ્વભાવથી જ સ્વાર્થ પર એટલે કે પોતાનું ધાર્યું કરવાની હોય છે, તે સ્વાર્થ પર
ઈચ્છાઓનું જ્યારે જોર ચડે છે અર્થાત્ ઈચ્છા ખૂબ વધી જાય છે ત્યારે ચોરી વગેરે અન્યાય પણ ઈચ્છાનુસાર થઈ
જાય છે; બીજી વાત એ છે કે–તે ગ્રંથો ત્રિકાલ અબાધિત અને બધાનું હિત કરનાર હોતાં નથી, કેમકે ઈચ્છાઓ
અનેક પ્રકારની અને એક બીજાથી વિરુદ્ધ થયા કરે છે તેથી કરીને તે બધી ઈચ્છાઓ અનુસાર કાર્ય કયા પ્રકારે
સાધી શકાય? માટે તે (દેશ–કાળ તથા મનુષ્યોની ઈચ્છા અનુસાર બનાવવામાં આવેલા) ગ્રંથો બધાને માન્ય
હોય છે. શાસ્ત્રને પોતાને જ પ્રમાણ માન્યા વગર જે ધર્મનો નિશ્ચય કરવા માગે છે તેને માટે તો એમ કહેવું
જોઈએ કે તે તેની બુદ્ધિને પ્રમાણ માને છે! પણ