સમજવામાં ન આવી હોય એ સૂક્ષ્મતત્ત્વ, સ્વબુદ્ધિપ્રમાણવાદીઓને એટલે કે પોતાની બુદ્ધિને જેઓ પૂર્ણ માની
બેઠા છે તેને જાણવામાં આવી શકતું નથી, આ રીતે પૂર્ણ ધર્મના સ્વરૂપમાં ભંગ ઉત્પન્ન થાય છે અને ધીમે ધીમે
આ પ્રકારે વાસ્તવિક ધર્મ ઢંકાઈ પણ જાય છે. આ દોષ સ્વબુદ્ધિપ્રમાણવાદીઓ અનુસાર સંસારમાં ફેલાય છે. જો
આગમને પોતાને જ પ્રમાણ માનવામાં આવે તો આ દોષ ઉત્પન્ન થઈ શકતો નથી. જો કોઈ આગમ–
કરીને સાચા ધર્મમાં ભંગ કે વિસ્ખલના થતી નથી. તેથી કહ્યું છે કે–જૈનધર્મના સ્વરૂપમાં શંકા રાખવી તે
મિથ્યાત્વ દોષ છે, જેનાથી સ્વ–પરનું બૂરું થવું સંભવે છે અને જે આત્મજ્ઞાનથી વિમુખતા થઈ રહી છે તેનું પોષણ
થાય છે.
रुचिरेवंविधा यत्र विपरीतं हि तत्स्मृतम्।।
પ્રવૃત્તિ કરનારને પણ કેવળજ્ઞાની માનવું તે પણ વિપરીત મિથ્યાત્વનું એક ઉદાહરણ છે.
હોઈ શકે નહિ અને જે પરિગ્રહને પોતાથી ભિન્ન જાણીને તેનાથી વિરક્ત થાય તે વસ્ત્ર વગેરે પરિગ્રહ ગ્રહણ
કરવામાં પ્રવૃત્ત હોઈ શકે નહિ. આ પ્રમાણે એકબીજાથી વિરોધી વાતો હોવા છતાં પણ (તે બન્ને) એક જીવમાં
હોવાનું લક્ષણ છે, તેથી જ આ વિપરીતરૂપ બહિર્મુખતાનું નામ વિપરીતમિથ્યાત્વ રાખ્યું છે.
જ્યાં સુધી ઘાતિકર્મોના ઉદયમાં જોડાય છે ત્યાં સુધી ક્ષુધા વગેરે દોષોથી વ્યાકુળ રહે છે અને અનુકૂળ સંયોગ
મેળવતો રહે છે. પણ જે મોહ વગેરે ઘાતિકર્મોનો નાશ કરીને નિર્મોહ તથા કેવળજ્ઞાની થઈ ગયા છે તેને અમે
જીવનમુક્ત કહીએ છીએ. જીવનમુક્તનો અર્થ આ છે કે–જે પરવસ્તુઓનો સંગ્રહ કરાવવાવાળી બધી ક્રિયાઓથી
છુટી ગયા છે અને રત્નત્રયને સિદ્ધ જીવોની સમાન પૂર્ણ કરી લીધા છે, પરંતુ અઘાતિકર્મ તથા પૂર્વે ધારણ કરેલ
શરીરમાંથી જુદા પડ્યા નથી તેથી મુક્ત હોવા છતાં પણ જીવિત છે–અર્થાત્ શરીર, આયુ, શ્વાસોચ્છવાસ તથા
તદ્ન છોડી દીધું છે, એવા કેવળી થયા પછી પણ કવલાહારને ખાય તે પરસ્પર સંબંધ રહિત અર્થાત્ વિરુદ્ધ કાર્ય
છે, તે કારણથી (કેવળજ્ઞાન અને કવલાહાર એ બન્ને એક જ જીવમાં માનવું) એવું શ્રદ્ધાન આત્મજ્ઞાનથી
રહિતપણું બતાવે છે જેથી કરીને અમે તેને વિપરીતમિથ્યાત્વ એવા અન્વર્થ નામથી સંબોધીએ છીએ.
यथा पशुवधो धर्मस्तदज्ञानिकमुच्यते।।
પશુઓનો હોમ કરવો અને પાછો વળી તેને ધર્મ બતાવવો’ તે છે. જે હિંસા કોઈ પણ કાળમાં કોઈને માટે
વાસ્તવિક હિતદાયી ન હોઈ શકે તે હિંસા કરવાનો લોકોને ઉપદેશ દેવો અને ‘હિંસા કરવાથી તમને ધર્મ થશે, ધર્મ
પ્રાપ્ત થવાથી સ્વર્ગાદિનું સુખ મળશે’ એમ આશા કરાવવી તે ઘોર અજ્ઞાન છે; કેમકે આ તો સર્વ કોઈ જાણે છે કે–
સંસારમાં સર્વેને પોત પોતાના પ્રાણ વહાલા હોય છે અને નાના મોટા દરેક જીવ, પોતાથી બને તેટલો પ્રયત્ન
તેની રક્ષા માટે કરે છે, તો કોઈ સ્વાર્થવશ પશુઓને મારવાની આજ્ઞા કરવી અને તેનાથી ધર્મ થવાની લાલચ