માટે? તેવી જ રીતે સૂવામાં પણ છ, આઠ કે દસ કલાક ઊંઘશે પછી તેને સૂવું નહિ ગમે, કોઈને પ્રશંસા સાંભળવી
ગમતી હોય પણ અમુક વખત પોતાનાં વખાણ સાંભળીને તેને જ કંટાળો આવી જશે. કેમકે એમાં ક્યાંય ખરેખર
સુખ છે જ નહીં. જો સંસારી કોઈ પણ કાર્યોમાં સુખ હોત તો જ્ઞાનનો ઉપયોગ ત્યાંથી ફેરવત શા માટે? સુખથી
કોઈ છૂટવા માગે નહિ. સંસારમાં સુખ નથી તેથી જ ત્યાંથી ઉપયોગને પાછો ફેરવે છે. સંસારના કોઈ કાર્યોમાં
ઉપયોગ લાંબો વખત ટકી શકશે નહિ અને આત્મામાં સુખ ને આનંદ જ છે તેથી આત્મામાં જ્ઞાનનો ઉપયોગ
એકાગ્ર થાય છે તેને કોઈ ફેરવવા માગતું નથી. કોઈ પણ પર વસ્તુ ઉપર લક્ષ જાય ત્યાં કંટાળો આવી જાય છે
તેથી ઉપયોગને ત્યાંથી ફેરવીને ફરી પાછો બીજી પરવસ્તુમાં ઉપયોગને જોડે છે, અને એ રીતે દુઃખથી છૂટવા માગે
છે, પણ ઉપયોગ ક્યાં થંભાવવો જોઈએ તેના નિશ્ચયની ખબર નથી તેથી સાચો ઉપાય કરતો નથી.
છૂટવા તો માગે જ છે. પરંતુ મનના અવલંબન રહિત સ્વ વસ્તુનું ભાન નથી તેથી પાછો પર વસ્તુમાં ઉપયોગ
જોડે છે. તો ક્યાં ઉપયોગને થંભાવીને એકાગ્ર થવું કે ઉપયોગ ફરીથી ખસે નહિ અને કદાચ અસ્થિરતા પૂરતો
ખસે તો પણ ફેરવીને ક્યાં ફરી મુકવો તેની અજ્ઞાની જીવને ખબર નથી. જીવ પરના ઉપયોગથી છૂટવા તો માગે
છે પણ પરના ઉપયોગથી છૂટીને એકાગ્ર ક્યાં થવું તેની તેને ખબર નથી તેથી સંસાર તરફના ઉપયોગના
વેપારને વારંવાર ફેરવ્યા કરે છે, પણ યથાર્થ વસ્તુના ભાન વગર તે ફરીને પરમાં ઉપયોગને એકાગ્ર કરે છે.
એકાગ્ર થયો તે ક્યાં સુધી રહેશે? પરલક્ષે જે વિચાર આવે છે તે બધા કલ્પનાના ઘોડા છે–તે આત્માનું સ્વરૂપ
નથી. દુઃખથી આત્મા છૂટવા માગે છે પણ સંસાર તરફના ઉપયોગથી છૂટીને સ્વમાં ઉપયોગને એકાગ્ર કરવાની
ખબર નથી.
જ શકતો નથી. અજ્ઞાની પર પદાર્થ તરફનો ઉપયોગ ફેરવે છે ત્યાં તેની માન્યતામાં પણ ઊંધાઈ છે. “આ
પરપદાર્થ અનિષ્ટ છે” એમ સામી વસ્તુને ખરાબ માનીને તે તરફથી ઉપયોગને અજ્ઞાની જીવ ફેરવી લ્યે છે.
અજ્ઞાનીનો ભગવાન ઉપરનો શુભરાગ છે તે પણ “ભગવાન સારા છે” એમ પરદ્રવ્યને ઈષ્ટ માનીને રાગ કરે છે,
જ્યારે જ્ઞાની પર દ્રવ્યને ઈષ્ટ માનીને રાગ કરતા નથી કે પર પદાર્થને ખરાબ માનીને દ્વેષ કરતા નથી.
પોતાના પુરુષાર્થની નબળાઈથી રાગ–દ્વેષ થઈ જાય છે એમ તે માને છે અને તે પુરુષાર્થની નબળાઈથી થતા
રાગ–દ્વેષને પણ પોતાનું સ્વરૂપ માનતાં નથી. આત્માના સ્વરૂપમાં રાગ છે નહિ, પર વસ્તુ રાગનું કારણ નથી
આવી દ્રષ્ટિમાં રાગ રહ્યો છે તેને પણ તે ટાળવા માગે છે. રાગ ટાળતાં ટાળતાં જે રાગ રહી ગયો તેનું કારણ પર
વસ્તુને માનતા નથી પણ પોતાના પુરુષાર્થની નબળાઈ છે એમ જ્ઞાની જાણે છે. અજ્ઞાની જીવ પોતાના પરિણામ
ઉપર ન જોતાં પર વસ્તુને ભલી–બૂરી માને છે અને પર વસ્તુને કારણે રાગ–દ્વેષ માને છે; આ રીતે જ્ઞાની અને
અજ્ઞાનીના રાગદ્વેષમાં પણ આંતરો છે.