: ૫૪ : આત્મધર્મ ૨૦૦૧ : માહ :
વિકારરૂપે થઈ જાય, તો પછી વિકાર ટાળે કોણ?) ; [પ] એક પર્યાયમાં આખા ગુણની નાસ્તિ છે (કેમકે જો
એક જ પર્યાયમાં આખો ગુણ પરિણમી જતો હોય તો બીજે સમયે ગુણનો અભાવ થાય અને એક પર્યાય
બદલીને બીજી પર્યાય જ ન થાય); અને [૬] એક અવસ્થાની બીજી અવસ્થામાં નાસ્તિ છે (કેમકે જો પહેલી
અવસ્થાની બીજી અવસ્થામાં નાસ્તિ ન હોય તો પહેલી અવસ્થાનો વિકાર બીજી અવસ્થામાં ચાલ્યો જ આવે
એટલે નિર્વિકારી અવસ્થા કદી થાય જ નહીં); એક અવસ્થાનો વિકાર બીજા સમયે નાશ થઈ જાય છે. જે વિકાર
નાશ થઈ જાય છે તે બીજી અવસ્થાને શું કરી શકે? કાંઈ જ ન કરી શકે. જેમ સસલાનાં શીંગડાનો અભાવ છે તો
તે કોઈને લાગે નહિ, તેમ એક અવસ્થાનો બીજી અવસ્થામાં અભાવ છે તો તે બીજી અવસ્થામાં કાંઈ જ કરી
શકે નહિ; એટલે બીજી અવસ્થા કેવી કરવી–વિકારી કરવી કે અવિકારી કરવી તે પોતાની સ્વતંત્રતા રહી. પહેલાં
સમયનો વિકાર તો બીજે સમયે ટળી જ જાય છે તેથી વિકાર કરવો કે અવિકાર કરવો તે પોતાને આધારે છે.
વિકાર કરે તેમાં પણ સ્વાધીનતા છે (પોતે કરે તો થાય છે) અને વિકાર ટાળવામાં પણ પોતે સ્વાધીન છે.
આ જૈન ધર્મનો કક્કો છે. અનેકાન્તધર્મનું સ્વરૂપ તદ્ન સહેલી રીતે કહેવાય છે. અહો! અનેકાન્ત!
એ તો જગતનું સ્વરૂપ છે. આ અનેકાન્તની સાદામાં સાદી વાત કહેવાય છે. આ એક અનેકાન્ત સમજે તો બધું
સમાધાન થઈ જાય. અનેકાન્ત સમજે તો સ્વતંત્રતા સમજી જાય.
વર્તમાન પર્યાયનો વિકાર બીજી પર્યાયમાં આવતો નથી તેથી બીજી પર્યાય કેવી કરવી તે પોતાના દ્રવ્યને
આધીન છે. બીજી પર્યાય વિકારી કરવી કે નિર્વિકારી કરવી તે તારે આધીન છે.
બસ! આ અનેકાન્ત! જૈનદર્શનની ચાવી. દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય ત્રિકાળ સ્વતંત્ર સિદ્ધ થઈ ગયાં.
અહો! જૈનદર્શન.
પહેલામાં પહેલી વાત એ કે તું છો કે નહિ? તો કહે હા, હું છું–એમ કહેતાં તે પર પણે નથી અને તેનો
એક ‘છે’ –માંથી અનેકાન્ત લાગુ પાડતાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું ત્રિકાળ સ્વતંત્ર સત્ ઉભું થઈ જાય છે.
આહા! જૈનદર્શન તદ્ન સીધું અને સરળ છે પણ વિપરીતપણે માનીને મોટું બાઘડા જેવું (અઘરૂં) કરી
મૂક્યું છે– (વિપરીત માન્યું છે તેથી જ અઘરૂં લાગે છે.)
વ્યવહાર આવે તેની જ્ઞાનીને હોંશ હોતી નથી
દર્શનો વિષય અખંડ ધ્રુવ આત્મા છે
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન અથવા સમ્યગ્ચારિત્રનો પણ આશ્રય સમ્યગ્દર્શનમાં નથી.
શ્રદ્ધાની પર્યાયનો આશ્રય પણ શ્રદ્ધામાં નથી. શ્રદ્ધાની પર્યાયનો આશ્રય થાય તો તે
વ્યવહારદ્રષ્ટિ થઈ ગઈ–અજ્ઞાન થયું. ‘વ્યવહાર આવશે તો ખરોને’ એવી જેને હોંશ છે તેને
વ્યવહારનો એટલે રાગનો સંતોષ છે. વ્યવહાર આવે તેની હોંશ હોય કે ખેદ? ખેદ હોય.
અજ્ઞાનીને હોંશ છે, હોંશ છે ત્યાં રાગ–વિકલ્પ છે. હોંશ=આશ્રય, ભાવના. અજ્ઞાનીને તેની
ઊંડી આશા છે. જ્ઞાનીને તેની ભાવના, આશ્રય, કે હોંશ હોતા નથી, ખેદ હોય છે. જ્ઞાની
તેમાં રાજી થતાં નથી. અજ્ઞાનીને અખંડ વિષય છોડીને પરાશ્રયમાં હોંશ થાય છે.
જ્ઞાનીને રાગની ભાવના ન હોય, વીતરાગતાની ભાવના હોય છે. ગુણની હાનિ
થાય તેની હોંશ ન હોય. જેનો વ્યય થાય તેની હોંશ ને આશ્રય છે તે અજ્ઞાન છે. દર્શનનો
વિષય અખંડ ધ્રુવ આત્મા છે. દર્શનનો આખો વિષય ત્યાં જ આખું બીજ પડ્યું છે. વ્યવહાર
આવે ને આશ્રય બદલાય તે બેમાં ભેદ છે. મોક્ષની નિર્મળ પર્યાય ને અભેદ બન્ને વચ્ચેનો
આંતરો (ભેદ) સમ્યગ્દર્શન માનતું નથી. અભેદદ્રષ્ટિ થતાં નિર્મળ પર્યાય દૂર જ નથી.